سیزده به در

سیزده به در
جشن ِ فرخنده باران خواهی 

و بزرگترین گردهمایی سبز ایرانیان

شاهین سپنتا

در فرهنگ ایران نه تنها هیچ روزی نحس نیست، بلکه همه روزهای سال نیکو و فرخنده هستند و به خاطر همین فرخندگی، آیین‌های شاد و سرور انگیزی نیز در بسیاری این روزها برپا می‌شود. یکی از این روزهای فرخنده نیز روز سیزدهم از فروردین‌ماه است. در فرهنگ ایرانی، سیزدهمین روز از فروردین ماه (همانند سیزدهمین روز از همه ماه‌های سال) به نام ستاره «تیر» یا «تِشتَر» یا همن ستاره « شِعرای یَمانی» که در باورهای کهن ایزد اهورایی باران و ترسالی بود، نامزد شده است. بر این پایه، مردم پس از برگزاری جشن‌های نوروزی، در سیزدهم فروردین‌ماه به پاس همه داده‌های اهورایی به نیایش پروردگار یکتا پرداخته و در حالی که در کوه و در و دشت گرد می‌آمدند، در کنار مناظر زیبای طبیعی به شادی و پایکوبی می‌پرداختند و با یاد ایزد باران یا همان تیر (تشتر) از خداوند خواهشِ باران یا طلب برکت و خرمی می‌نمودند. در «تیر یشت» می توان نمونه‌های آغازین از این نیایش‌ها را بازیافت: 

نوروز در آلبانی

سلطانِ نوروز در آلبانی بر تخت نشست !

آلبانی کشوری در جنوب شرقی اروپاست که مردم آن از تیره‌های آریایی هستند. در حال حاضر 70 درصد جمعیت آلبانی مسلمان و 30 در صد مسیحی هستند. بکتاشی‌های شیعه مذهب، 10 درصد از جمعیت آلبانی را تشکیل می دهند. بکتاشی‌ها روز 22 مارس هر سال، جشنی به نام «سلطان نوروز» برگزار می کنند و معتقدند که «علی» امام اول شیعیان در چنین روزی به دنیا آمده است. پایه‌گذار فرقه بکتاشی، یک ایرانی نیشابوری به نام «حاج بکتاش» بوده است که در دوران حاکمیت عثمانی‌ها، از ایران به آناتولی مهاجرت کرد و فرقه بکتاشی را بنیاد نهاد. پس از فروپاشی دولت عثمانی و پایه‌گذاری ترکیه نوین توسط « آتا ترک»، بکتاشی‌ها که عرصه را برای ادامه حیات مذهبی خود نامناسب دیدند، مرکز اصلی فعالیت‌های مذهبی خود را در شهر تیرانا پایتخت آلبانی قرار دادند. جشن «سلطان نوروز» یکی از جشن‌های ملی این کشور اروپایی است که همزمان با بهار در آلبانی و کوزوو در « تکیه » بکتاشی‌ها گرامی داشته می‌شود و پیشوای مذهبی فعلی آنان «بابا رشادی» به همراه مریدانش با خواندن «سرود سلطان نوروز» جشن را آغاز می کند. خواندن شعرهای «نعیم فراشی» شاعر ملی آلبانی که سروده‌هایی نیز به فارسی دارد، بخشی از آیین‌های این جشن بهاری در آلبانی است. دیدار مردمی و خوردن شیرینی و  پذیرایی از مهمانان با شیر تازه و تقدیس شده ( مایه زندگی و هستی انسان) از دیگر آیین‌های این جشن است. در خانه برخی از افراد خواص بکتاشی که «محب» نامیده می‌شوند، مراسمی در روز برگزاری این جشن برگزار می‌شود که شباهت زیادی به سنت‌های کهن آیین مهر در ایران باستان دارد. محب‌ها با گستردن سفره مخصوص و گذاشتن نان «بورک»، انواع خوراک‌های گیاهی، شیر و شربت و شیرینی و انواع میوه و شمع روشن بر آن، به نشانه نوعی «عشق‌معنوی» به صورت گروهی سرود می‌خوانند. جشن سلطان نوروز نزد بکتاشی‌ها جشن آغاز سال نو و بهار طبیعت و نوشدن هستی است. آلبانی و مقدونیه کشورهایی اروپایی بودند که به جمع ارائه‌کنندگان قطعنامه جهانی شدن نوروز در سازمان ملل پیوستند.

نوروز در پاکستان

نوروزِ عالم افروز در پاکستان 

پاکستان در سال ۱۹۴۷ از زیر یوغ استعمار بریتانیا در شبه قاره هند رهایی پیدا کرد و استقلال یافت. فرهنگ و تاریخ پاکستان ریشه در فرهنگ تمدن ایندوس (۲۵۰۰ تا  ۱۵۰۰ پیش از میلاد) و مشترک با فرهنگ و تاریخ هندوستان است. به خاطر همانندی‌های فراوانی که میان جشن بهاری «بنست» در شمال هندوستان و جشن بزرگ نوروز وجود دارد اقوام مختلف ساکن در شبه قاره هند از دیرباز آیین‌های این جشن‌ها را به صورت مشترک گرامی داشته اند و در شادمانی های بهاری یکدیگر شریک بوده اند. پاکستانی‌ها نوروز را «عالم‌افروز» یعنی «روشنی بخش به جهان» می‌نامند و به هنگام نو شدن سال، آرزومند صلح و آرامش برای مردم پاکستان و همه جای جهان هستند که با جنگ و فقر و تبعیض درگیرند. ارتباطات فرهنگی و مهاجرت گروه‌های مختلف تاجیک، پشتون، بلوچ و اقوام دیگر از افغانستان و آسیای مرکزی به پاکستان، موجب گسترش و تنوع آیین های نوروزی در این کشور شده است. خانه‌تکانی، پوشیدن لباس نو، گستردن سفره های نوروزی رنگین شده با شیرینی و میوه‌های گوناگون، پختن شیرینیی های سنتی همچون لدو، گلاب‌حامن، رس‌ملائی، کیک، برفی، شکرپاره، سوهن‌حلوا، و  پختن و خوردن غذاهای محلی، فرستادن کارت‌های «عید‌مبارک» با تصاویری از گل‌های زیبای بهاری برای دوستان، دید و بازدید نوروزی، دیدار از بزرگترها و عیدی گرفتن، خواندن غزل و قصیده‌های شاد بهاری و رقص‌های زیبای زنان و دختران پاکستانی در لباس‌های شاد و رنگارنگ محلی، از آیین های شاد نوروزی مردم پاکستان است.

نوروز در ازبکستان

پیام نوروز در ازبکستان هم شنیده شد

ازبکستان در دوره‌های مختلف تاریخی بخشی از خاک ایران یا زیر نفوذ فرهنگی ایران بود و مردمان آن به آیین‌های ایرانی پایبند بودند. در سال ۱۸۶۶ میلادی ازبکستان زیر سلطه روسیه قرار گرفت و در سال ۱۹۲۴ یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی شد، تا سرانجام در سال ۱۹۹۱به استقلال رسید. مردم ازبکستان در 21 مارس برابر با یکم فروردین‌ماه نوروز را جشن می گیرند. خانه تکانی، گستردن سفره نوروزی، برگزاری جشن‌های شاد در باغ و بوستان‌های عمومی، برافراشتن پرچم‌های رنگارنگ و شاد، آذین‌بندی کوچه و خیابان با گل‌ها و پارچه‌های رنگی، پوشیدن لباس‌های سنتی رنگارنگ، دید و بازدید نوروزی و دیدار از بزرگ‌ترها، نواختن سازهای سنتی و رقص‌های محلی در میادین بزرگ شهر، آتش‌بازی و ورزش‌های سنتی مثل کُشتی، از جلوه‌های زیبای نوروز در میان همه اقوام ازبکستان از ازبک و تاجیک گرفته تا آذری، روس، قزاق و تاتار می باشد. اگرچه ازبکستان در شمار کشورهای ارائه‌دهنده قطعنامه نوروز در سازمان ملل نبود اما به نظر می رسد که دولتمردان ازبک نیز سرانجام پیام نوروز را شنیدند و به قدرت نوروز در ایجاد وحدت ملی و پیوند میان ملت‌ها پی بردند؛ چنان‌که «اسلام‌کریم‌اف» رییس جمهور ازبکستان در پیام نوروزی امسال خود خطاب به مردم گفت: «... در نوروز نیرویی نهفته است که انسان ها را با هر گرایش دینی و ملیت نسبت به هم متحد و مهربان می کند.»

نوروز در قرقیزستان

آیین‌های شاد نوروزی در قرقیزستان

برگزاری نوروز تا چند سال پیش در قرقیزستان زیر سلطه شوروی ممنوع بود اما پس از استقلال، مردم دوباره آیین‌های کهن نوروزی را گرامی می‌دارند و در روز اول بهار نوروز را جشن می‌گیرند. در نوروز، دختران و پسران قرقیزستانی با لباس‌های رنگارنگ محلی در کوی و برزن به شادمانی و آوازخوانی می‌پردازند. بازار هنرهای دستی، شیرینی محلی و غذاهای سنتی قرقیزی همچون «بش‌بارماق»، «مانته‌برسک» و «کاتما» نیز به هنگام نوروز در قرقیزستان از همیشه گرم‌تر است. به هنگام نوروز برگزاری مسابقات ورزشی مثل سوارکاری نیز بر شور و شوق مردم قرقیزستان به ویژه جوانان می‌افزاید. قرقیزستان یکی از کشورهای ارائه دهنده قطعنامه جهانی شدن نوروز به مجمع عمومی سازمان ملل بود. قادر‌بیک‌سارابایف وزیر امورخارجه قرقیزستان به هنگام جشن نوروزی امسال گفت: هیچ مقوله فرهنگی همچون نوروز نتوانسته است کشورها را به هم نزدیک کند.

نوروز در کردستان

نوروز، جشن بهارآزادی در میان کُردها

کُردها در هرکجای جهان که باشند نوروز را گرامی می‌دارند. کُردها از اقوام ایرانی هستند که بیشتر جمعیت آن‌ها در ایران، عراق، ترکیه، سوریه و لبنان زندگی می‌کنند. نوروز برای کُردها همواره «جشن ‌آغاز بهار» و «جشن‌آزادی» بوده است چون بنا بر یک باور کهن در چنین روزی کردها توانستند با راهبری کاوه آهنگر بر ضحاک که خون جوانان کرد را می‌ریخت، پیروز شوند و به آزادی دست یابند؛ پس به یاد آن پیروزی و دست‌یابی به آزادی در چنین روزی به جشن و شادمانی و برافروختن آتش بر بام خانه یا فراز کوه‌ها و تپه‌ها می‌پردازند که شباهت زیادی به جشن چهارشنبه‌سوری دارد. خانه‌تکانی، پوشیدن ‌لباس‌های نو و رنگارنگ، دید و بازدید نوروزی، پختن و خوردن شیرینی و غذاهای سنتی، رفتن به گردشگاه‌های طبیعی، اجرای نمایش و موسیقی محلی سورنا و دهل، و برپایی سفره نوروزی از آیین‌های شاد نوروز در میان کُردهاست. یکی دیگر از جلوه‌های زیبای آیین‌های نوروزی در میان کُردان، رقص گروهی زنان و مردان کُرد است در حالی که دست در دست یکدیگر به دور کُپه‌های آتش به پایکوبی می‌پردازند. در سال‌های اخیر و پس از سال‌ها مبارزه، کُردهای ترکیه، عراق و سوریه با آزادی بیشتری به آیین‌های نوروزی می پردازند.   

نوروز در ترکیه

در ترکیه هم نوروز پیروز شد

اگرچه تا چند سال پیش، برگزاری جشن بزرگ نوروز در ترکیه ممنوع بود و درگیری‌های خونینی بر سر برگزارکردن آیین‌های نوروزی بین دولت ترکیه و دوستداران نوروز درمی‌گرفت اما سرانجام با پایداری مردم، نوروز پیروز شد و دولتمردان ترکیه در برابر عظمت نوروز سر فرود آوردند و مجبور شدند با تغییر سیاست‌های خود درباره نوروز، لحن خود را نیز تغییر دهند و از نوروز به عنوان جشن ملی تمام اقوام ترکیه نام برند و این جشن بزرگ را به فرصتی برای حفظ منافع ملی و گسترش منافع اقتصادی از طریق جذب گردشگران نوروزی تبدیل کنند و زمینه نزدیکی بیشتر ملت ترکیه را با مردم دیگر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، فراهم آورند. این تغییر روش تا آنجا پیش رفت که ترکیه به جمع ارائه‌دهندگان قطعنامه نوروز در سازمان ملل پیوست و امسال "عبدالله گل" رئیس جمهور ترکیه ضمن برافروختن مشعل نوروز گفت که نوروز از صدها سال پیش به عنوان سمبل دوستی، احترام متقابل و همبستگی بوده است. وی ابراز امیدواری کرد که نوروز به مثابه منبع شادی، امید و شور مردم، با دقت و حساسیتی خاص بر اساس ارزش‌های واقعی آن جشن گرفته شود. در همین راستا، رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه نیز تأکید کرد که نوروز دعوتی برای همبستگی با شور و احساسی جدید است. امسال مردم ترکیه و به‌خصوص کردها با گردهمایی و رقص در گرادگرد آتش نوروز و نواختن سرنا و دهل، پختن و خوردن شیرینی و غذاهای محلی، آیین‌های نوروزی را شادتر از همیشه برگزار نمودند و حتا نیروهای نظامی ترکیه نیز که در سال‌های گذشته رو در روی مردم قرار می‌گرفتند تا از برگزاری آیین‌های نوروزی جلوگیری کنند امسال دست‌ها را بالا بردند و با شادمانی در کنار مردم از روی آتش چهارشنبه سوری پریدند و به پیشباز نوروز رفتند.

نوروز در هندوستان

نوروز همیشه پیروز در میان پارسیان هند

پارسیان هند یا زرتشتیان ایرانی‌تباری که بیش از 1200 سال است در هندوستان زندگی می‌کنند با همه دشواری‌ها و گرفتاری‌هایی که در طول تاریخ داشته‌اند، در پاسداشت آیین‌های ایرانی همچون نوروز بسیار کوشا بوده‌اند. پارسیان هند نیز همانند دیگر ایرانی‌تباران در هر گوشه جهان، «نوروز جمشید» را گرامی می‌دارند، به هنگام نوروز و در روز نخست بهار سفره نوروزی می‌گسترند و همه خانواده در کنار آن می‌نشینند. پارسیان بر سفره نوروزی خود سبزه (گندم یا عدس به نشانه زایش دوباره طبیعت)، سمنو و میوه‌های خشک ( کشمش، گردو، بادام و ...)، شراب، شیر، عسل یا شیره، سرکه (به نشانه  عمر بلند) و سیر (نماد تندرستی) و آیینه (نماد راستی و روشنایی) و شمع، گلاب، نان، عود، بخور و گاهی نیشکر و نارگیل می‌گذارند. رفتن به آتشکده در نوروز و خواندن گروهی نیایش، جشن و شادمانی از دیگر جلوه‌های زیبای نوروز در میان پارسیان هند است. هند با داشتن جمعیتی بیش از 70 هزار نفر زرتشتی در شمار کشورهای امضاء کننده قطعنامه سازمان ملل برای به رسمیت شناختن روز جهانی نوروز بود.

سرودها و ترانه های ایران زمین: ۱۸) آرمان

آرمان عشقی از زبان زرتشت در « رستاخیر شهریاران ایران »

در فرهنگ ایران زمین، نوروز پیوندی دیرینه با نام زرتشت پیام‌آور آزادمنشی و خردگرایی دارد. از این روی همزمان با نوروز و فراسیدن بهار، در روز ششم فروردین‌ماه زادروز اشوزرتشت از سوی پیروانش گرامی داشته می‌شود. زرتشت یکی از تاثیرگذارترین چهره‌های تاریخ ایران است که نفوذ اندیشه‌هایش را از دیرباز تاکنون در بیشتر جلوه‌های فرهنگ و ادب مردم این سرزمین کهنسال می‌توان دید. یکی از هزاران اندیشمند و سراینده ایرانی که در آثارش از پیام اشوزرتشت الهام گرفته، میرزاده عشقی است. عشقی، شاعر آزادی‌خواه ایرانی پس از دیداری که از ویرانه های تیسفون داشت، در منظومه ‌ای به نام «رستاخیز شهریاران ایران» که خود آن را «نخستین نمایشنامه منظوم یا اپرا» در زبان پارسی می‌داند، نگرانی‌ها،آرمان ها و آرزوهای خود را درباره ایران از زبان شماری از شهریاران ایران زمین و اشو زرتشت بازگو می کند. این اپرا چند خواننده دارد که به ترتیب عبارتند از: میرزاده عشقی (با لباس سفر در ویرانه‌های مدائن)، خسرو‌ دخت، سیروس ( کورش )، داریوش، انوشیروان به همراه خسرو و شیرین، و همچنین روان زرتشت. به مناسبت زادروز اشو زرتشت، در ادامه، متن بخشی از منظومه «رستاخیز شهریاران ایران» که از زبان زرتشت بیان می شود، همان‌گونه که در «کلیات مصور میرزاده‌عشقی، چ4، امیر کبیر، تهران، 1342 خورشیدی» آمده، تقدیم خوانندگان ایران‌نامه می‌شود. همچنین برای نخستین‌بار، ترانه‌سرود زیبایی را  که بر اساس سروده عشقی از زبان زرتشت و با صدای گرم «سهند اطهری» اجرا شده، در اینجا می‌توانید بشوید و با او هم‌آواز شود.