نارنج سودار در کرمان

گزارش موردی مشاهده یک گونه نادرغیر بومی گیاهی

توت آمریکایی یا نارنج سودا در مشتاقیه کرمان

ایران نامه - شاهین سپنتا: کرمان، شهری در جنوب شرقی  ایران و مرکز استان کرمان است. یکی از بناهای تاریخی شهرکرمان گنبد مشتاقیه یا سه گنبدان ، مزار 3 تن از عرفای دوران قاجار است که در گذشته در جوار قبرستان کهنه و خارج از حصار شهر قرار داشته است.

در کنار ضلع شمالی بنای مشتاقیه در مجاور پیاده روی خیابان مشتاقیه، درختی تنومند و سایه گستر با میوه های متفاوت توجه رهگذران را به خود جلب می کند. افراد محلی میوه های گرد و توپ مانند این درخت را پس از این که به زمین می افتد جمع کرده و دستفروشان در بازار به عنوان درمان کننده گیاهی اگزمای پوستی می فروشند. محلی های کرمان این درخت را "سودا" نام گذاشته اند که برابر با همان واژه " اگزما" هست. اما در تهران و کرج به نام "توت آمریکایی" شناخته می شود.

 ساختار متفاوت و نادر میوه های غیرخوراکی این درخت در نگاه اول حکایت از این دارد که با یک گیاهی بومی ایران مواجه نیستیم. با بررسی های بیشتر روشن شد که این درخت با نام علمی  Maclura pomiferaمشهور به «ماکلورا» و یا «توت آمریکایی» با نام انگلیسی osage orange (نارنج اوسیج) شناخته می شود و همانطور که گفته شد افراد محلی در کرمان آن را «نارنج سودا» نامیده اند. نام علمی این درخت به افتخار "ماکلور" زمین شناس آمریکایی گذارده شده است  (osage نام یکی از قبیله های سرخپوست در آمریکاست) و خاستگاه اصلی آن ایالت تگزاس آمریکاست.

عکس ماهواره ای میدان مشتاقیه کرمان. عکس از گوگل

نمای بیرونی بنای تاریخی مشتاقیه و نارنج سودا. عکس از رویا ملکی. مهرماه 95

روشن نیست که این درخت از چه زمانی به کرمان راه پیدا کرده و توسط چه کسی و چرا در کنار آرامگاه مشتاقیه کاشته شده است! 

بنا به روایتی تائید نشده، این درخت در حدود 40 سال قبل برای تامین اضطراری غذای کرم ابریشم به ایران وارد شده است چه هنگامی که سرمای بهاره به برگ درختان توت آسیب می رساند و کرم ابریشم دچار قطعی می شود. از برگ های جوان توت آمریکایی که معمولا دیرتر از توت سفید برگ باز می کند و در اوایل رشد خود لطیف و نازک است تغذیه می کند.

اگرچه در طول تاریخ، استان کرمان و به ویژه شهرستان بم به واسطه قرار گرفتن در مسیر جاده تاریخی ابریشم یکی از کانون های مهم پرورش کرم ابریشم در ایران بوده است اما به نظر نمی رسد که حضور این درخت در کرمان از سابقه چندانی برخوردار باشد.

گفتنی است که تعدادی از این درخت سال ها پیش درکمپ قره قباق اصلاندوز استان اردبیل کاشته شده و در برخی شهرهای شمال کشور نیز به صورت دست کاشت دیده می شود.

میوه های تلخ و غیرخوراکی و سمی آن شبیه پرتقال هستند ولی برجستگی های پوست آنها بیشتر است و در شهریور یا مهر بر شاخه ها دیده می شوند و ابتدا سبز است و بعد از رسیدن کامل به رنگ نارنجی درخشان در می آیند و شیرابه سفید رنگ بسیار چسبناکی دارند.

گل درخت نارنج سودا. عکس از تهران دلیور

میوه  نارنج سودا در حال رسیدن. عکس از تهران دلیور

میوه نارنج سودا روی درخت. عکس از تهران دلیور

نارنج سودای مشتاقیه کرمان. عکس از رویا ملکی. مهرماه 95

میوه و برگ نارنج سودای مشتاقیه کرمان. عکس از نادیا. مهرماه 95

میوه برش خورده نارنج سودا. عکس از تهران دلیور

نارنج سودا، درختی خزان پذیر با برگ های ساده بیضی، تنه با ارتفاع حداکثر ارتفاع ۲۰ متر، نیازمند آفتاب کامل و خاک عمیق، مقاوم به کم آبی، دارای شاخه های شاخه های نامنظم، افراشته و خاردار است.

در طراحی محیط سبز، از نارنج سودا معمولا برای ایجاد سایه بان، باد شکن، پرچین، کنترل فرسایش خاک در مناطق کم باران و خشک  استفاده می شود و به علت داشتن ریشه های عمقی می تواند به تاسیات شهری آسیب بزند.

در آمریکا از چوب سنگین، سخت، قوی، و قابل انعطاف آن برای ساخت کمان استفاده می شد. بومیان آمریکایی نیز از عصاره میوه  آن در طب سنتی خود برای درمان درد دندان استفاده می کنند. در آمریکا نیز مطالعاتی درباره تاثیرات افشره میوه نارنج سودا در درمان اگزما انجام شده است.

-------------------------------------------

سپاس گزاری:

از دوستان گرامی رویا ملکی از کرمان، و نادیا ویلیومیر دوست هنرمند سویسی ساکن کرمان که در تهیه نگاره ها یاری رسان بودند سپاسگزارم. همچنین از جناب مهندس محمدرضا کثیری از آران و بیدگل که در نگارش این گزارش از هم اندیشی ایشان بهره بردم، سپاسگزارم.

برای مطالعه بیشتر:

http://www.arastabar.ir/news/13629

http://tehrandeliver.ir/index.php?route=news/article&news_id=53

yon.ir/Lroc