هفت سین ایرانی...

پاسخ های کوتاه به پرسش های متداول درباره هفت سین

شاهین سپنتا

 1-تاریخچه هفت سین به چه زمانی بازمی گردد؟

 آیین گستردن سفره‌ هفت‌سین و خوراکی‌های گوناگونی که بر آن می‌نهند، نشانی از سنت گستردن سفره در «بزم مهر» در میان پیروان کیش مهر است.

امروزه در پیروی از همان سنت، در بیشتر مناطق ایران، به نشانه هفت امشاسپند (هفت صفت خداوند) هفت خوراکی با منشاء گیاهی بر سفره هفت سین می‌نهند.

هفت امشاسپند عبارتند از: اندیشه نیک (بهمن)، بهترین راستی (اردیبهشت)، شهریاری اهورایی (شهریور)، فروتنی و بردباری و زایندگی (اسفند)، کمال و رسایی (خرداد) و جاودانی (امرداد) و اهورا مزدا (خداوند جان و خرد).

 2- اجزای ثابت و متغییر سفره هفت سین در حال حاضر کدامند و هریک نماد یا نشانه چیست؟

 اجزای اصلی و ثابت سفره هفت سین در حال حاضر عبارتند از:

یک- سبزه: به نشانه امشاسپندبانو امرداد، نماد همیشه سبزبودن، نوزایی و جاودانگی زندگی.

دو- سمنو: به نشانه امشاسپندبانو سپندارمز یا اسفند. نماد زندگی و زایش.

سه- سیب: (معمولا سیب سرخ) نماد مهر، به نشانه عشق و دوستی.

چهار- سیر: به نشانه تندرستی و پاکی درون و برون انسان و دوری از پلیدی و ناراستی.

پنج- سنجد: به نشانه امشاسپندبانو سپندارمز یا اسفند، نماد زایندگی و باروری. (سنجد ارتباطی به مصدر سنجیدن و سنجیده عمل کردن ندارد)

شش- سماق: بهرنگ  سرخ است و نماد مهر و به نشانه گرمی زندگی.  

هفت- سرکه: نوشیدنی گیاهی به نشانه شور زندگی و به احتمال زیاد جایگزین شراب شده است.

اما افزون بر «هفت سین» نامبرده، «سفره نوروزی» یا «سفره هفت سین» اجزای دیگری نیز دارد برخی از آنان نشانه همان هفت امشاسپندی هستند که نام بردیم  و مردم به سلیقه خود همه یا تعدادی از آن ها را بر سفره می گذارند.  این پیوست ها یا ضمائم سفره هفت سین عبارتند از:

یک- آیینه به نشانه روشنی، بازتاب دهنده نور .
دو- آب: به نشانه امشاسپند خرداد، نماد روشنایی و به نشانه رسایی در زندگی.
سه- شمع/ شمعدان/ آتشدان/ آتش: نماد امشاسپند اردیبهشت و نشانه بهترین راستی و روشنایی اهورایی.
چهار- سکه: نماد امشاسپند شهریور و به نشانه اراده آفریدگار و شهریاری و توانمندی انسان برای تسلط بر نفس خویش و فزونی دارایی در سال آینده.
پنج- ماهی قرمز: نماد سرزندگی و به نشانه برج حوت یا برج ماهی یا آخرین ماه سال.
شش- نان (معمولا نان سنگگ): به نشانه برکت و داده های اهورایی.
هفت- سبزی خوراکی: نماد امشاسپندبانو امرداد، نماد همیشه سبزبودن و جاودانگی زندگی.
هشت- شیرینی/ شکر / عسل: به نشانه شیرین کامی و شیرینی زندگی.
نه- تخم مرغ رنگ شده: به نشانه زایش و باروری.
ده- شیر: نوشیدنی جانوری، به نشانه امشاسپند بهمن یا منش نیک.
یازده- گل سنبل: به گواهی بندهش، گل سنبل نماد ایزد بهرام است و ایزد بهرام وجودی انتزاعی و تجسمی از نیروی پیشتاز شکست ناپذیر و پیروزی بخش است. پیروز همچنین صفت همیشگی نوروز است.

دوازده- کتاب های مقدس به نشانه سخن حق و یا شاهنامه یا دیوان حافظ به نشانه فرهنگ و ادب ایران.

سیزده – اسفند یا سپند یا اسپند دانه: به نشانه امشاسپند سپندارمز یا اسفند و نماد فروتنی و بردباری.
چهارده- میوه: به نشانی فراوانی برکت و فزونی نعمت.
پانزده- آجیل/ هفت مغز: نماد هفت امشاسپند به نشانه فزونی نعمت.

شانزده- ساعت: به نشانه زمان و یادآور هنگام نوگشت سال یا لحظه تحویل سال.

3- آیا درست است که گفته می شود در گذشته هفت‌شین به جای هفت‌سین داشته‌ایم، و با ورود اسلام به ایران، هفت شین ‌به هفت‌سین تغییر نام داده است؟

در کتاب «المحاسن و الاضداد» منسوب به جاحظ آمده است که ساسانیان در نوروز، هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند یا نانی با آرد هفت دانه مختلف می پختند. 

در ایران و برخی نواحی افغانستان، سفره هفت‌سین  گسترده می‌شود. البته در برخی شهرهای شمال افغانستان، از هفت میوه خشک هم‌چون زردآلو، کشمش، بادام، پسته، گردو، سنجد و فندق نیز استفاده می‌کنند. اما در جمهوری آذربایجان اهمیت عدد هفت فراموش شده ولی هم‌چنان از انواع خشکبار و مغزها بر سفره هفت‌سین استفاده می‌شود.

برخی بر این باورند که خوان نوروزی در ایران باستان "هفت شین" نام داشته است و استناد می‌کنند به این بیت منسوب به رودکی که روشن است از رودکی نیست و معاصر است: « روز نوروز در زمان کیان/ می‌نهادند مردم ایران/ شهد و شیر و شراب و شکر ناب / شمع و شمشاد و شایه اندر خوان».

اما باید توجه کنیم که این دو بیت سندیت تاریخی ندارد و برخی از اجزاء گفته شده در این بیت که با شین شروع می‌شوند چون خوراکی با منشاء گیاهی نیستند،  با دیگر اجزای اصلی سفره سازگاری ندارند. در ضمن شمع واژه ای عربی است و شایه نیز واژه ای عربی به معنی «میوه» است و نام میوه یا گیاهی خاص نیست. 

 در این بیت تاکیدی بر هفت گیاه که با سین شروع شود، نمی شود ( چنانکه امروز نیز در اران یا آذربایجان چنین است) و به نظر می رسد که از نظر سراینده شهد و شکر نماد شیرینی زندگی، شیر نشانه سپید بختی در زندگی، شراب نشانه شور زندگی، شمع نشانه روشنایی زندگی، شمشاد نشانه سرسبزی زندگی، و شایه نشانه برکت زندگی است.