یادداشتی از دکتر دهقانی درباره سوریه

بازار خونین فینه دوزان عثمانی در سوریه

دکتر محمود دهقانی

در سایه روشن تاریخ منطقه خاورمیانه شاخه هایی نو رسته و پیوند خورده از ریشه و تبارهای  این منطقه سر برون آورده.  با آشنایی خوب استعمار از ضعف حافظه تاریخی مردم خاورمیانه، سیل خون به راه افتاده و بهار عربی را به خزان تبدیل کرده اند و هم اکنون مردم منطقه  دل و قلوه خور، برادران خود شده اند و بر چهره های خود با خشم و غضب چنگ می زنند.

هر روز بر تعصبات مذهبی و قومی دامن زده می شود و نه تنها جوانان خاورمیانه در خون خود می غلتند، بلکه ساختمان ها تخریب و آثار باستانی ملت های منطقه نیز به تاراج رفته و سر از بازار جهان در می آورد. بیشترین آثار به تارج رفته سوریه در شهر حلب بوده است، شهری که سعدی شاعر شیرین سخن شیرازی نیز از آن یاد کرده است. شهری در شمال غربی سوریه که روزگاری جایگاه چهار اسقف اعظم کلیساهای یونانی و ارمنی و کاتولیک و پروتستان بود. شهری که اقوام مختلفی از جمله اقوام سامی، اموی، آرامی، آشوری، بابلی، یونانی، رومی ، ایرانی و مصری در فرهنگ آن سهیم بوده اند. 

 حلب از قدیمی ترین شهرهای موجود و احتمالا از تاسیسات "حتی" هاست و نامش در کتیبه های بغازگوی و متون بابلی مربوط به ۷۵۰ پیش از میلاد مسیح آمده و از سوی انوشیروان نیز فتح شده است. چندی نیز جایگاه حکام اموی بود. این شهر که در روزگار فاطمیان و سلجوقیان آسیای صغیر و اتابکان شام و ایوبیان از سوی هلاکوخان مغول و پس از آن تیمور و سپس جنگ های ارامنه و ترکمانان آق قوینلو و قراقوینلو  وپس از آن ها ترک های عثمانی پی در پی تسخیر شده است، اینک نیز در تصرف شورشیانی است که با دولت مرکزی سوریه با کمک اروپا، امریکا و چند کشور عربی و ترکیه ، در ستیز هستند و از هر سو مردم سوریه با مرگ و آوارگی سرنوشت های دردناکی را تا به امروز پشت سر گذاشته اند.

اگر بخواهیم به پیشینه تعصبات مذهبی دامنگیر سوریه امروز و کشتار در همه شهرها و به ویژه شهر حلب نگاهی تاریخی بیندازیم باید یادی هم از شاعر و فیلسوف عرب ابوالعلاء معری "احمد بن عبدالله بن سلیمان معری" داشته باشیم که در معره النعمان به سال ۳٦۳ هجری قمری  زاده و  در سال ۴۴٩ هجری قمری رخت از جهان بربست. ابوالعلاء معری از پدر خود در شهر حلب و از محمد بن عبدالله سعد نحوی، لغت و نحو فرا گرفت. در نزد راهبان نیز کتب عهد عتیق و عهد جدید خواند  و پس از آن  به بغداد سفر کرد و در آنجا حکمت یونانی و هندی آموخت. دوباره به زادگاهش معره برگشت و تا روز مرگ به نوشتن و سرودن شعرهای ناب پرداخت. اما روزگار این شاعر هم پر فراز نشیب بود. در روزگاری که  جهان در تاریکی و فقر فرهنگی بود، با تالیف " الفصول و الغایات"  با خشم و غضب خشک مغزان روبرو شد و به او بهتان زدند که آن را به معارضه با قرآن تالیف کرده است. این فیلسوف دل خون از تعصبات روزگار، آثار با ارزشی از جمله "الفصول و الغایات" و رساله الغفران"  که شباهت بسیاری به "کمدی الهی"  دانته و  "بهشت گم شده" میلتون دارد نوشته است. گفته می شود در بستر مرگ وصیت کرده بود بر سنگ مزارش بنویسند:

"هذا جناه ابی علی  / و ما جنیت علی احد". ( این جنایت پدرم بر من است / من این جنایت را بر کسی روا نمی دارم).

بسیاری از شاعران و نویسندگان و پیشینه نگاران هنر و ادبیات افکار ابوالعلا معری را به اندیشه های شاعر ایرانی عمر خیام همانند می دانند ۱.

در چشم انداز جغرافیائی نیز دمشق پایتخت سوریه در کنار کشور لبنان قرار دارد که بیروت نیز همچون دمشق سابقه درخشان تاریخی دارد. بیروت شهر باستانی "بروتوس"  پایتخت و دریا بندر لبنان  در دامنه ساحل مدیترانه از روزگاران دور از رومیان گرفته تا روزگار فنیقیان که اسقف نشین بود و در روزگار جنگ صلیبی دست به دست شد تا آن که در روزگار سلطه ممالیک به وسیله مسلمانان تسخیر گردید.  لبنان نیز در روزگاری از دست استعمار فرانسه و خشونت عثمانیان در رنج بوده است.

حما یا "حماة" شهری که در شمال سوریه بر دو ساحل نهر العاصی "ارونتس"  در ۱۲۰ هزار گزی جنوب غربی حلب در جلگه ای حاصلخیز  و تاریخی قرار دارد و کتیبه "حتی" نیز در آنجا به دست آمده نیز تاریخی پر فراز و نشیب داشته است.  این شهر در ۷۲۰ پیش از میلاد مسیح ضمیمه آشور شد. اسکندر مقدونی نیز آن را گرفت و آنتیوخوس چهارم ملقب به ابی فانس، آن را "ابی فان" نام گذاشت.  در ۱٦ هجری مسلمانان آن را تسخیر و در روزگار سیف الدوله حمدانی "حما" به حلب پیوست و تا یورش هلاکو و  پس از آن ایوبیان مالک آن شدند.  در روزگار تسلط عثمانیان آن ها، آن را ضمیمه قلمرو خود کردند و پس از افت و خیز بی شمار به خاک کشور سوریه بازگشت ۲. 

این شهر که روزگاری مرکز بازرگانی پر رونقی بود و بازار فینه دوزی آن که تاثیر پذیرفته از مصری ها و عثمانی ها بود  تا چند دهه پیش هنوز رونق داشت و فینه اش به همه کشورهای خاورمیانه صادر می شد. نه تنها  ابوغوار هنرپیشه کمدین سوری در برنامه های تلویزیونی آن را می پوشید، بلکه برخی در ایران از جمله ذبیحی موذن پیش از انقلاب رادیو در ایران نیز فینه، این کلاه استوانه ای منگوله دار عثمانی ساخت سوریه بر سر می گذاشت.

 در گذر تاریخ، حلب  به دست ابراهیم پاشا خدیو مصر هم افتاده بود. پس از جنگ جهانی اول این بار تحت قیمومیت استعمار فرانسه آتش بیار معرکه امروز، افتاد تا آن که  استعمار فرانسه شکست خورد و با سرسختی و پای فشاری ها و تلاش مردم این سامان حلب به مام خود سوریه بازگشت۳.

 اگر در روزگار سلجوقیان، این دودمان  توانستند قلمرو وسیعی از سرزمین های اسلامی  را از آسیای مرکزی تا سواحل مدیترانه  و آسیای صغیر برسانند، اما با فروکش کردن قدرت سلجوقیان و به ویژه پس از مرگ سلطان سنجر، افول و انحطاط فرا رسید و سرزمین های تحت نفوذ آنان تکه تکه شده بودند. مناطق شام و دیار بکر تا جنوب غربی دریای مازندران  پناهگاهی برای  دسته ها و رسته های فراری از جنگ ترکان شد. اتابکان که خود زاده سلجوقیان بودند از ضعف درباریان استفاده کردند و متصرفات سلجوقیان را به حکومت ها و دسته های محلی تقسیم نمودند. از جمله آن ها اتابکان دمشق، اتابکان شام، اتابکان سنجار، اتابکان الجزیره، اتابکان اربل، اتابکان فارس، اتابکان یزد، اتابکان لرستان و اتابکان آذربایجان بودند.در میان این ها تنها اتابکان یزد خود را دنباله امرای دیلمی علا الدوله کاکویه می دانستند و گرنه اتابکان دیگر در اصل ترک نژاد بودند ۴.

ترکان که گفته می شود غلامان و کنیز های زیبارویی در دربارهای بغداد و ایران بودند  و روزگار درازی به آن ها اهمیت داده نشده بود،  با رخنه و نفوذ در دربارها به ویژه در سرزمین ایران و با گرویدن به دین اسلام مذهب سنت را  پذیرفتند هر چند که گروه های قابل ملاحظه ای نیز به مذهب شیعه گرویده بودند۵.

از این رو تنوع دین های یهودی، مسیحی و مسلمان در خاورمیانه زاده تنوع قومی بوده، که گاه با جنگ و ستیز و گاهی پشتوانه های شاهان و حاکمان توانسته است دسته ای را با دسته دیگر برجسته نماید. در این راستا اقوام سلجوقی و غزنویان  از عمده ترین اقوامی بودند که در روزگار طغرل بیک در مرو و نیشابور زمام به دست گرفتند و "پس از فتح ری، اصفهان، همدان، هرات، سیستان، کرمان ، فارس و آذربایجان وارد بین النهرین علیا و ارمنستان شدند"٦ .

 قدرت غلام های ترک  در روزگار شاهان سامانی نیز با رتبه سپهسالاری آلبتکین در خراسان و پس از آن رویارویی با منصور ابن نوح سامانی در شهر غزنه و پیدایش  سلسله غزنویان از نکات دیگر است که در این مختصر نمی گنجد.

در روزگار مغول و ایلخانیان  و تیموریان، شیعه ها همیشه مورد آزار بودند و سران این سه دودمان در هر برهه ای برای مصلحت زمام امور خود  و مصالح سیاسی  از یکی از مذاهب پشتیبانی بیشتر و یا دشمنی می نمودند که نمونه آن دشمنی پادشاهان خوارزمشاهی به خاطر مخالفت با خلفای بغداد نسبت به شیعیان به این شیوه بود." از پیدایش ترکان در کشور ایران برای اولین بار به صورت بردگان و کنیزان در دستگاه های حکومتی سامانیان و دیالمه سخن رفته است" ۷.  

ابن حوقل در  کتاب " صورت الارض" در این مورد با شرح و تفسیر بسیار از غلامان جنگاور و کنیزان زیبا رو گفته است. اما اگر از برهه ای به آن گونه که ابن حوقل نوشته بگذریم، خواهیم دید ترکان در ایران در دودمان های گوناگون بر این سرزمین حکم رانده و در شرایطی به یکپارچگی ایران و تحکیم قدرت حکومت های مرکزی سهم بزرگی داشته اند و خدماتشان کمتر از اقوام فارس و لر و کرد و بلوچ وغیره نبوده است. دودمان صفوی که برخی از شاهان آن از جمله شاه اسماعیل یکم و شاه عباس یکم کارهای مفیدی انجام دادند نمونه ای بر این مدعاست.

با سر برون آوردن دومان آذری یا ترکان صفوی و پس از نابودی دودمان تیموریان،  قزلباشان صفوی ،عامل گسترش شیعه در کشور ایران و برخی از نواحی وسیعی در خاورمیانه از شام گرفته تا افریقا در سده های نهم و دهم  هجری بودند که در میان مردم ساکن آناتولی نیز مذهب شیعه پیش از آن به طور گسترده وجود داشت و بیشتر ادارات و استحکامات و دانش نوشتاری و دفتر داری را شیعیان بر عهده داشتند و مقبول خاص و عام شده بودند. نیروی نظامی صفوی در هسته تشکیل آن از قبایل ترکان آسیای صغیر و سوریه بوده اند. قزلباشان از اقوام ترک آسیای مرکزی استفاده کردند هر چند همان گونه که پیش از این گفته شد، پیشینه نگاران  از غلامان ترک در کارهای لشکری و کشوری پادشاهان سامانی و دیالمه نیز یاد کرده اند.

 نباید از نظر دور داشت که شیعیان در سرتاسر خاورمیانه حضوری چشم گیر داشته اند. اما اهل تسنن نیز در خاورمیانه سابقه ای گسترده از آغاز اسلام تاکنون دارند و پس از فاجعه کربلا نیز سنی ها در آنجا که از حسین و خاندان علی ابن ابی طالب سخن به میان می آید با احترامی که در یک خانواده حکمفرماست، سخن می گویند. باید به یاد داشت که این فقط  دین اسلام نیست که پیروانش به دسته ها و گروه های متفاوت تقسیم شده است. در میان پیروان مسیح  و دیگر ادیان ابراهیمی نیز در بر همین لولا بوده و هست. نمونه آن تفاوتی است که در میان کاتولیک ها و پروتستان ها وجود دارد که تا حدودی شباهت به شیعه و سنی در اسلام است.

با این پیش در آمد بسیار کوتاه تاریخی و پیوند ترک و عرب و فارس و حیفا و شام و کربلا و تهران بهتر است نگاهی گذرا نیز به جنگ های این برادران ابراهیمی در پلکان سده بیست و یکم و در چمبره روزگار شکوفایی الکترونیک  انداخت که هر گروهی سر به سویی نهاده و سفت و سخت خواهان به گل مالیدن پوزه یکدیگر در سوریه امروز شده اند. این بار در این جنگ ویرانگر و موهوم، هر سه پیروان یهودی، مسیحی و مسلمان دست در حنای خونین رنگ معرکه دارند و آینده تلخ تری نیز بر سر راه هر سه پیروان خواهد بود مگر آن که هر چه زودتر چاره ای برای جراحی این دمل چرکین، اندیشیده شود.

 سازمان های مسلحی که شمارشان به بیش از ۱۷ گروه می رسد هریک روشی جداگانه برای مبارزه با دولت مرکزی سوریه دارند. جبهه النصره، لواء التوحید، کتائب احرار شام، احرار سوریه، کتیبه السلطام محمد، لواء حلب الشهباء الاسلامی، حرکه الفجر الاسلامیه، درع الامه، لواء عدنان، کتائب الاسلام، لواء جیش محمد، لواء النصر، کتیبه الباز و لواء درع الاسلام همگی از گروهایی هستند که پیشتراعلام موجودیت کرده اند. روزنامه الاهرام در زمان ریاست جمهوری محمد مرسی بر مصر از ۳ گروه جبهه النصره، لواء التوحید و کتائب احرار شام به عنوان بزرگترین گروه هایی یاد کرد که این گروه ها در شمال سوریه در حال درگیری با ارتش بودند. واشنگتن پست نیز در گزارشی به معرفی گروه هایی پرداخت که آن ها از گروه های نظامی غیرسوری هستند و تفکرات مذهبی دارند و از روش‌های سازمان القاعده استفاده می کنند.

 در این بازار خونین، کشور ایالات متحده امریکا که در دهه های نخست قرن بیستم اعلام می کرد کاری به کار کشورهای جهان ندارد و ابر قدرت شدنش مدیون دوری از جنگ بود، در دهه های نخست قرن بیست  یکم خود را به عنوان ابرقدرت و ژاندارم جهان  می داند. سازمان مللی را که پس از جنگ جهانی دوم برای درنغلتیدن کشورها در دامان خود خواهی و یکه تازی و دوری از جنگ و خونریزی بنیاد شده بود به گونه ای درآورده تا با آن دمار از روز و روزگار کشورهایی درآورد که  دیکته های او را بر نمی تابند. شواهد خونریزی های کنونی در همه کشورهای خاورمیانه از جمله عراق و افغانستان و درگیری ایالات متحده در این جنگ ها نشان می دهد که چندان دلواپس  دمکراسی نیست چرا که از دیکتاورهای سنتی برای جنگ در کشورهائی چون عراق ، افغانستان و سوریه کمک می گیرد تا بحران مالی را سر و سامان دهد. دیکتاتورهای قرن بیست و یکم در برخی از کشورهای خاورمیانه برای امریکا دیکتاتورهای متمدن هستند، تنها کسانی بی تمدن اعلام می شوند که حرف ایالات متحده امریکا را نمی شوند !!

در این خصوص روشنفکران و نویسندگان بشر دوست در خود ایالات متحده امریکا بیشتر از هر کسی افشاگری کرده اند و نیازی به بازگویی آن ها نیست. یک شبه سلطانی را می برد و فرزند حرف شنوتر آشنا با بازی جنگ "نینتندو" را به جایش می نشاند ٨. نئو عثمانی های ترکیه را از هول حلیم و نماز در مسجد اموی، در دیگ سیاسی می اندازد و آن چنان به خواب خرگوشی فرو می کند که این نئوعثمانی ها فراموش می کنند روسیه چند مرتبه در درازنای تاریخ به آن ها حمله کرده و حالا که شکست سوریه را شکست خود می دانند در گوشمالی نئوعثمانیان ناشی این روزگار نیز دست روی دست نخواهند گذاشت و از سویی متحدان روسیه که سرنوشتشان در این برهه از زمان به هم پیوند خرده است اقتصاد ترکیه را با چرخش سیاسی به ورطه خواهند انداخت. از سوئی کردها با ۲۰ ملیون جمعیت در کشور ترکیه و قسمت هایی که در ایران و سوریه و عراق قرار دارند نیز می توانند حرکتی را آغاز کنند که دیر یا زود مزه شکر آب شده در کام سران نئوعثمانی را تلخ خواهد کرد.

روزگاری شادروان تورگوت اوزال پشت سر علی اکبر هاشمی رفسنجانی در سفر به ایران، در نماز جمعه تهران نماز خواند. رسانه های ترکیه سر به نکوهش برداشتند که رفته ای پشت سر یک فارس شیعه نماز خوانده ای؟ تورگوت اوزال گفته بود: تنها پیش نماز فارس بود اما نمازگزاران همه ترکان ایرانی بودند و آب سردی بر سر و روی خبرنگار ریخت. شادروان "بلند اجویت" نیز در پاسخ به روزنامه نگاری تندرو در ترکیه گفته بود اسم من بلند اسمی فارسی است و اسم همسرم "رخشان" هم فارسی است به من بگو ما با چه کسانی روبرو هستیم؟ او به سران دولتی هشدار داده بود وارد کازار با ایرانیان نشوید و جانب احتیاط نگه دارید. به امریکائی ها هشدار داد  که عثمانی ها هم در گذشته چاره ایرانیان نکردند. حرف های این دو سیاست مدار که نامشان در تاریخ ترکیه به نیکی و همراه با دانش سیاسی ثبت شده، خود علاقه قلبی فرهنگی مردم کشور همسایه ما ترکیه را در قلب مردم ایران نیز به ثبت رسانده است.

با این چکیده آشنایی با  روزگار  تاریخی سوریه و همسایگان آن، در روزگار کنونی که  این کشور عربی جنوب آسیا در سواحل شرقی مدیترانه از شمال با کشور ترکیه، از شرق با کشور عراق و از غرب با کشور لبنان و از جنوب با کشور اردن و کشور اسرائیل همسایه است، با تمدن دیر پای  خود دچار جنگ داخلی و فشار آتش بیاران معرکه برخی از کشورهای عرب دلواپس تخت های متزلزل خود و برخی از کشورهای اروپائی و در راس همه آن ها ایالات متحده امریکاست.

 پایتخت سوریه دمشق و شهرهای مهم آن  حمص، درعا، حماه ، حلب و دیر الزور است. در این شهرها بجز قسمت های مسیحی نشین و علوی و شیعه نشین، گروه هایی که عمدتا با پول های قطر و عربستان می جنگند به دسته های کوچک تقسیم و پراکنده در حال نبرد هستند. در راس همه این دسته و دستک ها سازمان القاعده و جبهه النصر نیز قرار دارند. این گروه ها که از کشورهای مختلف جهان بوده و گزارشاتی نیز از وجود برخی از اعضای سازمان مجاهدین خلق ایران در میان آن ها در نشریات چپ و غیر چپ ایرانی دیده می شود، جولانگاه دسته ها با مذاهب مختلف است اما چپ سنتی پیکار جوی انقلابات پیشین و پیش رو در جهان،  نگرشی بسیار متفاوت از این گروه ها دارد و نه تنها خود را درگیر نکرده بلکه از نظر تئوری نیز خود را مخالف این گروه هایی که در سوریه می جنگند می پندارد چرا که تجربیات تاریخی و نمونه هایی در تونس و مصر و لیبی نشان داده است پیروزی تندروهای مسلمان می تواند آینده ای بسیار خطرناکتر از سوریه اسد برای منطقه و جهان، به بار آورد و حتا یهودیان را نیز با خطر جدی روبرو نماید. شواهد چنین می نماید که امریکا و اسرائیل نیز این حقیقت را به گونه ای دریافته اند. اینک هر چند درگیری در سوریه به شدت خود باقی است اما در پشت درهای بسته نیز بازیگران منطقه ای و جهانی مشغول کار سیاسی شده اند تا شاید با ورود به سال ۲۰۱۴ میلادی که  موعد انتخابات ریاست جمهوری در سوریه است بازی را به گونه ای آغاز کنند. البته اگر روند حوادث شتابزده همه چیز را درهم نشکند.

 از میان همه دسته ها و دستک های درگیر در جنگ داخلی سوریه،  در  راس همه سلفی ها و اخوان المسلمین برجسته ترین این گروه ها هستند که از برخی از کشورهای عرب آمده و به سوی کارزار مرگ و نابودی در سوریه سرازیر شده و با پول ها و اسلحه هایی که در اختیار دارند، با ارتش منسجم سوریه وارد جنگ شده اند. در این جنگ هر چند که زیر ساخت های سوریه نابود می شود اما باعث مرگ عظیم دسته های جهادی که غرب از آینده پیروزی تمام و کمال آن در هراس است نیز، می انجامد.

 از بدو درگیری ها، دولت سوریه، ارتش قدرتمند خود که گفته می شود در خاورمیانه یکی از ارتش های با ابزار پیشرفته است را تمام و کمال وارد میدان نکرده است. این جنگ هر چه باشد بعید به نظر می رسد بدون کار سیاسی و فقط با ابزار و اسلحه بتواند حقی را به گروه های درگیر حکومتی و غیر حکومتی برساند. اما از سویی به خوبی توانسته است در بزنگاه تاریخ،  برادر کشی را در خاورمیانه برای آتش بیاران معرکه و استعمار اروپایی بر پا نماید. دود کنده این جنگ بی محاسبه پس از پایان آن به چشم اروپا وطرفداران اروپائی جنگ نیز دیر یا زود خواهد رفت.

بیشتر از آینده پر خون آن ، حکایت درگیری در سوریه با موقعیت استراتژیکی آن در خاورمیانه به تضاد سر برون آورده بده بستان های سیاسی و اقتصادی و تب و لرز آن به جان جهان سرمایه داری نیز رنگین تر سرایت خواهد کرد. همه روشنفکران و کسانی که با الفبای سیاسی آشنایی دارند جنگ داخلی سوریه را حرکت سرمایه داری به سوی تضعیف و از پا درآوردن سیستم ها و اقتصاد کشورهایی از جمله روسیه و چین و ایران می دانند و نشانه ها نیز جز این نبوده و نیست و قیل و قال دمکراسی و حقوق بشر متاسفانه دیگر حنایش در میان مردم جهان رنگ باخته است. با سر برون آوردن دسته ها و گروه ها و کشورهایی از جمله بریکس و سازمان شانگ های و غیرمتعهدها، عرصه بر امریکا و اروپا تنگ تر شده است.

 هر چند تحلیل در مورد پیروزی درگیران در این زورآزمایی کار ساده ای نیست اما درک این موضوع شاید سخت نباشد که اروپا و امریکا اگر هم بازنده اصلی این کارزار نباشند، برنده تمام و کمال آن نیز نخواهند بود. از نمای این گستره شاید باور این به دور از ذهن نباشد که امریکا و اروپا  پس از پایان جنگ سرد وارد چالش عظیمی شده اند که راهی ندارند مگر آن که برخی از ناکامی ها و شکست  خود را در این نبرد نیز پذیرا باشند.

پانوشت ها:

۱ – سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی مروزی. به کوشش دکتر محمد دبیر سیاقی. انتشارات زوار. بهار ۱۳٨۷ ص ۱٩٦. برگردان شعر از عربی به فارسی از نگارنده است.

۲ -  سفرنامه... ص ۲۳۱

۳ – سفرنامه ... ص ۲۳۱

۴ – تاریخ اجتماعی. مرتضی راوندی. جلد دوم. ص ۲٦۵ .

۵ – تشیع و قدرت  در ایران. دکتر بهزاد کشاورزی. انتشارات خاوران . پاریس پائیز ۱۳۷٩... صص۱۰ - ۱٩

٦ - اسلام در ایران. پطروشفسکی. برگردان کریم کشاورز. صص۳٨۷ -۳٨٨  

٧ - تاریخ ادبیات در ایران. دکتر ذبیح الله صفا. جلد اول. ص ۲۲۲

٨   - بازی "نینتیندو" یک بازی کامپیوتری یا به قولا "آتاری" هیجانی و جنگی است که میان نوجوانان طرفدار دارد