یادداشتی از مهدی فقیهی

اثرات دما و رطوبت بر اشیاء و نقاشی‌های تاریخی

ایران‌نامه- مهدی فقیهی: زوال اشیاء هنری امری است لاینقطع و مداوم که این عمل در نتیجه یک سری واکنش های فیزیکی و شیمیایی و در اثر عوامل محیطی خاص صورت می پذیرد. تغییرات فیزیکی و شیمیایی معمولاً به هم وابسته اند و نور و رطوبت باعث افزایش هر دو می گردند لذا با ثابت نگه داشتن رطوبت نسبی  دما و نور می توان از اشیاء به شکل بهتری محافظت نمود. 

تغییرات و بالا رفتن دما و رطوبت نسبی موجب تخریب فیزیکی و شیمیایی مواد (آلی و غیر آلی) می شود. که این مواد در تزئینات و نقاشی ها کاربرد فراوان دارند. مواد و یا  اشیایی که در نتیجه تخریب پیشرفته، سست شده‌اند یا آن‌هایی که نسبت به جذب یا دفع رطوبت مستعدند، خصوصاًٌ در معرض چنین خرابی‌های قرار دارند. شیشه‌های مخدوش و  گریان، مینا کاری های پوسته پوسته شده، اشیایی که بیماری برنز دارند، ظروف جلادار، چوب های رنگین، عاج، استخوان و چرم و رنگ ها و چسب های آلی موجود در نقاشی‌ها در زمره این مواد به شمار می‌آیند.

 دما و رطوبت متغیر، موجب انبساط و انقباض مواد آلی شده که این انبساط و انقباض به مقدار کم نیز می‌تواند موجب ترک خوردگی و شکستگی لایه‌ها گردد. رطوبت و گرد و خاک زیاد هم ممکن است باعث زنگ‌زدگی فلزات و آسیب‌دیدن اشیاء و موتیف های تزئینی گردد،  لذا با دور نگه داشتن آن ها از جریان هوا، رادیاتورها، پنجره ها، گرمای مستقیم ... لوله های آب سرد، نور زیاد و دیوارهای بیرونی می توان از آسیب دیدن آنها جلوگیری کرد.

  دما و رطوبت بالا برای نقاشی ها نیز زیان بخش است. دمای گالری ها و انبارها باید بین 72-68 درجه فارنهایت (20-21 درجه سانتیگراد) و رطوبت نسبی ثابت هم در حدود 50 درصد در هوا باشد به همین دلیل گرمای زیاد خصوصاً نور ناشی از لامپ های فلاد، موجب بدشکل شدن و شکم دادن تابلوها گشته و پوسته پوسته شدن‌های ریز را افزایش می دهد.

بنابر این نقاشی ها را نباید برای مدتی طولانی نزدیک پنجره، رادیاتور یا مجاری گرمایی به خصوص گرمای ناشی از لامپ های عکاسی قرار داد. حساسیت نقاشی ها نسبت به اشعه ماوراء بنفش و اشعه های قابل رویت دیگرئهم  بر اساس مواد رنگی به کار رفته، مواد تشکیل دهنده و وجود یا عدم وجود جلا، به طور قابل ملاحظه‌ای  متفاوت است شرایط مطلوب نوری، هوای تمیز، دما و رطوبت مناسب به عمر نقاشی ها می‌افزاید. رطوبت نسبی باید همیشه در سطح ثابت  و در حد معقول و قابل قبولی قرار داشته باشد؛ چرا که رطوبت نسبی بالای 65 درصد موجب کپک زدگی بر روی برخی از مواد گشته و RH پایین تر از 40 درصد نیز باعث شکنندگی شیء می گردد. 

از آنجاکه افزایش دما احتمال و میزان واکنش شیمیایی را در شیء بالا می برد، در نمایشگاه و انبارهای موزه دما و رطوبت نسبی را باید ثابت نگه داشت. وجود دستگاه تهویه و کنترل رطوبت نسبی در اتاق هایی که در آنها عکس‌برداری می شود، امری ضروری است. به همین دلیل و به منظور حفظ  رطوبت نسبی مناسب و کمک به رفع آلودگی های گازی و گرد و غبار در انبارها و نمایشگاه ها باید از دستگاه تهویه استفاده نمود چرا که  جریان هوا در محیط های بسته برای جلوگیری از رشد کپک و قارچ مؤثر می باشد. در زمان کنونی از رطوبت سنج های مختلفی برای نشان دادن رطوبت نسبی هوا نام برده شده است. دستگاه هایی نظیر بخار سنج هوا، رطوبت نگار ساعتی و کارت های رطوبت نما که  برای نشان دادن درصد رطوبت نسبی موجود در فضا و محیط های بسته ای چون اتاق، ویترین یا قاب استفاده می شوند. به کمک این وسایل می توان مقدار رطوبت موجود را متناسب با اشیاء هنری در هر قسمت تعیین نمود.