گفت و گو درباره چارشنبه سوری

چهارشنبه سوری، جشن پیشواز نوروز

هنرنیوز- .... :  یکی از جشن‌های ایرانی چهارشنبه سوری است که هر سال پیش از نوروز و در آخرین شب چهارشنبه سال (سه‌شنبه شب) برگزار می‌شود. درباره این جشن با شاهین سپنتا (پژوهشگر جشن‌های ایرانی) به گفت و گو نشستیم:

درباره دیرینگی چهارشنبه سوری دیدگاه‌های گوناگونی بیان می‌شود. برخی آن را بازمانده از آیین‌های کهن ایران باستان می‌دانند و برخی هم آن را جشنی نوظهور در قرون اخیر می‌دانند. از دیدگاه شما کدام درست‌تر است؟

بن‌مایه‌های جشن چهارشنبه‌سوری به جشن آخرین گاهان‌بار سال یا «گاهان‌بار پنجه» در ایران باستان بازمی‌گردد که در پنج روز پایانی سال برگزار می‌شده است. ایرانیان باستان، در آخرین روزِ گاهان‌بار پنجه، مقداری هیزم بر فراز بام خانه که بلندترین جای خانه بوده است، گرد می‌آوردند و در سپیده‌دم روز بعد روی بام خانه آتش روشن می‌کردند و به پیشواز فَروَهَر نیاکان درگذشته می‌رفتند، زیرا به باورشان در آستانه نوروز فروهر آنان برای همراهی در جشن بازمی‌گشته‌اند.

 روشن‌کردنِ آتش بر پشت‌بام خانه‌ها یا تپه‌های مشرف بر شهر یا روستا اگرچه در برخی از مناطق شرقی و غربی و مرکزی کشور و برخی شهرستان‌ها و روستاها هنوز پابرجاست، اما در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور فراموش شده؛ البته این امر با توجه به امکانات محدود مناطق مسکونی شهری طبیعی به نظر می‌رسد.

چرا چهارشنبه‌سوری را شب پیش از چهارشنبه‌ آخر سال برگذار می کنند؟

چنان که گفتیم، بن‌مایه‌های چهارشنبه‌سوری به آخرین گاهان‌بارِ سال، جشن «همس پت میدیم گاه»، بازمی‌گردد. نیاکان‌ ما این جشن را پس از اسلام هم در نواحی مختلف ایران ِبزرگ با نام «شب سوری» در شب یکی از روزهای پایانی سال برگزار می‌کردند. این نکته را به استناد کتاب «تاریخ بخارا» در سال 350 هجری قمری می‌دانیم. در این کتاب آمده است که:

 « چون امیر سدید منصور بن نوح به مُلک بنشست... هنوز سال تمام نشده بود که چون "شب سوری" چنان که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند...»

این مطلب چند نکته را به ما یادآوری می کند: نخست آنکه به این جشن «شب سوری» می گفتند. دوم این که در شب‌های پایانی سال برگزار می شد. سوم این که در آن زمان این جشن را به عنوان یک جشن کهن و سنت قدیمی می‌شناختند. چهارم این که در این جشن آتشی عظیم می افروختند.

به نظر می رسد که به تدریج این جشن در شبِ آخرین چهارشنبه‌ سال تثبیت شد به نام «جشن شب‌ چهارشنبه‌سوری» و یا چهارشنبه‌سوری به‌معنی چهارشنبه‌ سرخ و آتشین نام گرفت. با این که در فرهنگ ایران همه‌ روزهای هفته فرخنده هستند، ولی در این میان چهارشنبه جایگاهی ویژه دارد و از دیرباز هنگام ِشادکامی و جشن و سرور بوده است. در گذشته، این آتش‌افروزی در سپیده‌دم انجام می‌شده، اما به‌ تدریج و امروزه، هنگام آن به شب آخرین چهارشنبه سال کشیده شده و مردم با شادمانی و برافراشتن آتش به پیشواز این روز فرخنده می‌روند.

یعنی روشن کردن آتش باید حتما در بام خانه باشد؟ و اگر در جای دیگر روشن شود توهین به آتش خواهد بود؟

خیر. به هیچ وجه لازم نیست حتما بر بالای بام باشد. در گذشته سبک زندگی مردم و معماری محلات و خانه‌ها در نواحی مختلف ایجاب می کرد که آتش را بر بلندای بام روشن کنند اما اکنون بخصوص در شهرها با زندگی آپارتمانی این کار امکان پذیر نیست. روشن کردن آتش باید در محلی باشد که ایمنی کافی برای برگذارکنندگان داشته باشد و مزاحمتی برای دیگران ایجاد نکند.

آیا پریدن از روی آتش هم ناسزا و نارواست؟

گذر از روی آتش و یا پریدن از روی آن و طلب پاکی درونی و بیرونی، سنتی کهن است و توهین به آتش به شمار نمی‌رود. البته باید مراقب نکات ایمنی بود و می‌توان گرداگرد آتش به نیایش پرداخت و سرودهای شادمانه خواند.

 مردم پس از پریدن از روی آتش شعر معروف « زردی من از تو، سرخی تو از من» را می خوانند آیا این عبارت آن طور که برخی گفته اند، خرافه آمیز یا توهین به آتش و سنت های نیاکان است؟

نه توهین به آتش و خرافه نیست. از دیدگاه من کسانی که چنین نظراتی را بیان می کنند با جشن‌های ایرانی آشنایی ندارند و مفاهیم نمادین آنها را درک نکرده اند. 

«زردی من از تو، سرخی تو از من» نه تنها دشنام نیست بلکه بازگو کننده محتوای متعالی مفاهیم اوستا درباره آذر اهورایی است.

 در نیایش های کهن اوستایی همه جا نیکان از آذر اهورایی رامش بسیار، روزی بسیار، هوشیاری، وظیفه شناسی، نیک بختی و سرافرازی های خانمان و میهن  را خواستارند.  به زبان ساده و عامیانه اینها یعنی «سرخی تو از من» و از آذر اهورایی خواستارند که اهریمن و دیوان و دروغگویان و ستمکاران و گناهکاران را نابود سازد که این به زبان ساده یعنی « زردی من از تو». این یک  نیایش کهن و طلب پاکی درونی و بیرونی از آتش به عنوان نماد اهورا مزداست که در فرم و قالب امروزی بیان می شود.

البته در سنت مردم مازنداران این جمله به این صورت بیان می شود که « زردی بی شه، سرخی بی‌یه» یعنی «زردی برود، سرخی بیاید» این نوع بیان جمله به نظر می رسد که به شکل باستانی نیایش نزدیک تر است و ساختار دعایی جمله در آن بیشتر نمایان است. پس کاملا روشن است که ما با شکل امروزی یک نیایش باستانی مواجه هستیم و اصلا موضوع توهین و دشنام در کار نیست.

آیا این ادعا درست است که گفته می شود، ماجرای چهارشنبه‌سوری به زمانی بازمی گردد که کارگزاران خلیفه اسلام از برگزاری جشن پایان سال توسط تازه مسلمانان جلوگیری کردند و این داستان در آن سال، در شب چهارشنبه اتفاق افتاد؟

روشن نیست که مستندات و منابع چنین ادعاهایی چیست و به نظر می رسد که داستان پردازی است. در سال های اخیر در کتاب ها و سایت های گوناگون داستان های مختلف دیگری در این مورد بیان می شود از جمله این که  «چهارشنبه سوری بخاطر نحسی روز چهارشنبه برگزار می شود» یا این که «یادبود عبور سیاوش از آتش است» و یا این که «یک جشن نوظهور بعد از اسلام است» و یا این که «به قیام مختار ثقفی در کوفه ارتباط دارد.» این ها همه ادعاهایی بی پایه و اساس و نادرست است.

در چند سال اخیر در شب چهارشنبه سوری از سوی برخی افراد ایمیلی فرستاده می شود که تابلویی از چهلستون اصفهان را نشان می‌دهد که گروهی در حال برگزاری چهارشنبه سوری هستند آیا این تابلو که حتی عکس آن در ویکی پدیای فارسی آمده، نشان از قدمت چهارشنبه سوری ندارد؟

در قدمت چهارشنبه سوری شکی نیست. اما این تابلو ربطی به چهارشنبه سوری و یا جشن سده ندارد و  مربوط به «آیین سَتی» و خودسوزی یک شاهزاده خانم هندی پس از مرگ همسر است که در دوران صفوی به هنگام فتح قندهار اتفاق افتاد.

آیا در سال‌های اخیر تغییراتی در سنت‌های جشن چهارشنبه‌سوری روی داده است؟ و آیا این تغییرات مطلوب یا منفی بوده است؟

تغییرات گسترده و مشهود است، ولی گوهر اصلی این جشن کهن هم‌چنان دست نخورده باقی مانده. این دگرگونی ها هم شامل تغییر نام جشن می‌شود و هم زمان و نحوه‌ی برگزاری آن، که در دوره‌های مختلف صورت گرفته و به‌اختصار به این موارد اشاره شد.

 برخی از آیین‌ها مانند فال‌گوش، کجاوه‌اندازی، قاشق زنی، فال‌کوزه، آجیل شیرین مشکل‌گشا، کوزه‌شکنی، گره‌گشودن و قفل‌گشایی، شال‌اندازی، پختن آش‌رشته یا رشته‌پلو با این که ریشه در باورهای کهن دارند، اما شکل امروزین به خود گرفته‌اند و اگرچه هنوز در برخی نقاط به صورت پراکنده برگزار می‌شوند، با این همه در بسیاری از نقاط کشور خصوصا در شهرهای بزرگ رنگ باخته‌اند. علت آن هم بیش‌تر برمی‌گردد به تبلیغات منفی رسانه‌های دولتی و محدودیت‌هایی که برای برگزاری آیین‌های شاد وجود دارد.

 در نتیجه طی یک واکنش طبیعی، متأسفانه به‌تدریج این آیین‌های شاد جای خود را به جنگ و گریز خیابانی و ترقه‌زدن توسط برخی جوانان داده‌، اما واقعیت این است که استفاده از ترقه‌های پرصدا، با اصالت جشن چهارشنبه‌سوری در تضاد است.

چهارشنبه‌سوری آیینی معنوی و جشن پیشباز نوروز بزرگ است . چهارشنبه‌سوری آیین ستایش پروردگار و نیکویی‌های نیاکان در آستانه بهار طبیعت است که متعلق به هیچ دینی نیست و کلیمی، زرتشتی، مسیحی و مسلمان این جشن را برگزار می کنند. پس زیباتر آن است که این جشن در محیطی معنوی برپا گردد، که البته با شادتر برگزارنمودن آن منافاتی ندارد.