یهودیان اصفهان

کلیمیان در اصفهان

مهدی فقیهی: درباره آغاز سکونت قوم یهود در اصفهان اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی از مجموع پژوهش‌های به عمل آمده چنین درمی‌یابیم که در هزاره‌های پیش از میلاد، اصفهان محل کوچ و سکونت یهودیان بوده است. در این رابطه، وجود مقبره‌های پیامبران و بزرگان یهود نظیر «یوشع» و «شعیا» در اصفهان دلیلی بر این مدعاست. در تاریخ اصفهان آمده که این شهر در گذشته از دو بخش «یهودیه» و «شهرستان» تشکیل شده بود. در این رابطه برخی از تاریخ‌نگاران بر این باورند: پس از آن که «بخت‌النصر» عده‌ای از یهودیان را به اسارت به بابِل برد، گروهی از آنان به ایران کوچیدند.  برخی پژوهشگران نیز بر این باورند هنگامی که کوروش (۵۳۸ پیش از میلاد) بابل را آزاد کرد و به اسارت قوم یهود پایان داد، گروهی در بابل ماندند، گروهی به اورشلیم بازگشتند، و گروه دیگر به ایران آمدند و در شهرهای اصفهان، همدان، شوش، اهواز، پاسارگاد و پیرامون تخت جمشید، ساکن شدند. «هرتسفلد» ورود یهودیان به ایران و به ویژه همدان و اصفهان را همزمان با پادشاهی یزدگرد یکم ساسانی (399-421 م.) می‌داند.

اما برخی از پژوهشگران از جمله «سیلوستر دوساسی» استقرار یهودیان در شهر اصفهان را مربوط به زمان «شاپور یکم ساسانی» و آزادسازی ارمنستان می‌دانند. در زمان شاپور دوم گروهی از یهودیان ساکن در ارمنستان توسط این پادشاه ساسانی به اصفهان آورده شدند و  به دلیل پشتیبانی «شوشین دخت»  (سوسن‏دخت) همسر یهودی یزدگرد یکم و مادر «پیروز» ساسانی، یهودیان آزادانه به بازرگانی پرداختند و کنیسه‌ای برای خود در اصفهان بنا نمودند و یهودیه که در آن زمان «جهودانک» نامیده می‌شد، گسترش یافت و  از آن زمان تاکنون یهودیان نقش ممتازی در توسعه فرهنگ اصفهان داشته اند..

بنا بر «فتوح‏البلدان» بلاذری، پس از حمله اعراب، «یهودیه»‌ نیز همچون «جی» پس از مقاومت سرانجام با انعقاد  قرارداد تن بهصلح داد. در سده های اولیه دوره اسلامی برای یهود در اصفهان - به جز ابتدای خلافت عُمر و گاهی طی حکومت عباسیان- محدودیت خاصی ایجاد نشد.‌ در آن دوره بین دو محله مسلمان‏شده «شهرستان» (جی) و یهودی‏نشین «یهودیه» دیوار کشیده شد، تا آن که سه سده پس از آن در زمان رکن‏الدوله دیلمی هر دو محله یکی شدند و با گذشت زمان، یهودیه بزرگ‌تر از بخش کهن «جی» شد.

در دوران سلجوقی، یهودیان اصفهان از آزادی بیشتری برخوردار بودند، ولی با پیدایش فرقه اسماعیلیه، یهودستیزی آغاز گردید و پس از حمله تیمور به اصفهان، شمار زیادی از یهودیان کشته شدند.

دوره صفوی برای یهودیان خجسته نبود و مسلمان نمودن اجباری آنان در زمان شاه عباس دوم انجام شد. حمله افغان‌ها نیز آسیب‌های زیادی به یهودیان اصفهان وارد آورد. اما با آمدن نادر، کاشان به مرکز بزرگی برای یهودیان تبدیل شد. «کریم‌خان زند» نیز به یهودیان آزادی‌های مدنی داد اما پس از مرگش تا روی کار آمدن فتحعلی‌شاه قاجار ستم‌ها بر یهودیان وارد می‌آمد.

در هر حال یهودیان پس از استقرار در اصفهان امکان یافتند تا برای خود معابدی بسازند که به «کنیسه» شهرت دارد. این کنیسه‌ها در دوران‌های مختلف آباد بوده و در حال حاضر نیز نمونه‌های تاریخی آن از دوره  قاجار برجای مانده است.

به نوشته دکتر هنرفر در سال 1350 خورشیدی در اصفهان 20 کنیسه بود که شانزده تا از آن ها در محله جویباره -که بیشتر یهودیان از قدیم در آنجا ساکن بودند- واقع بود و بقیه به ترتیب: دو واحد در محله دردشت، یکی در محله گلبهار و دیگری در فلکه شاه عباس (فلسطین امروزی) قرار داشت.  یکی از محققین یهودی نیز کنیسه‌های اصفهان را تا سال 1376خورشیدی 12 کنیسه ذکر کرده است. در حال حاضر، کنیسه های یهودیان اصفهان عبارتند از:

کنیسه مُلا یعقوب، کنیسه ملا نیسان، کنیسه ملا ربیع، کنیسه بزرگ، کنیسه کوچک، کنیسه گلبهار، کنیسه جماعتی، کنیسه کتر داوود، کنیسه مدرسه، کنیسه شه‌گلی، کنیسه ملا الیاهو، کنیسه شموئیل، کنیسه شکری، کنیسه خورشیدی، کنیسه موشه، کنیسه یوسوف شموئیل شمعون، کنیسه سنگ بست که تاکنون هفت کنیسه در اصفهان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

 سبک معماری کنیسه های یهودیان اصفهان، ساده، فروتن، سازگار با محیط و پایدار است. کهن‌ترین کنیسه‌ای که در اصفهان وجود دارد «کنیسه عمو شعیا» در محله جویباره است و نزدیک‌‌ترین آن ها به میدان عتیق نیز «کنیسه ملانسیان» نام دارد. این کنیسه که در کوچه‌ای به نام  «پیر پالان دوز» واقع شده، بر بالای هر کدام از  تاق‌های گنبدی شکل خود نورگیرهایی دارد که نور لازم برای فضای داخلی را تامین می کنند. کنیسه مزبور در نمای خارجی ساده و بی پیرایه و  در بخش  داخلی  با آرایه های متفاوتی تزئین شده است.

در «کنیسه کتر داوود» که در نبش خیابان آمادگاه و فلکه فلسطین واقع است، تورات‌هایی قدیمی با پیشینه حدود 500 سال -که بر روی پوست حیوان حلال گوشت نوشته شده- نگهداری می‌شود که بنا بر آیین یهودیان در طول سال هر بار قسمتی از آن خوانده می‌شود تا در هر سال یک بار تورات کامل ختم شود.

                                 

                                                       کنیسه کتر داوود

«کنیسه ملایعقوب» با قدمتی حدود 100 سال در کنار آرامگاه کمال الدین اسماعیل شاعر اصفهانی در خیابان کمال، محله جویباره قرار دارد و محل اجرای آیین‌های دینی است.

             

                                                     کنیسه ملایعقوب

«کنیسه بزرگ» با 100 سال پیشینه در حد خیابان کمال و چهار راه ماهی فروشان در ابتدای بن‌بست مقبره قرار دارد و یکی از زیباترین کنیسه های اصفهان است که یکی از زیباترین جایگاه های تورات را نیز دارد و تزئینات بسیاری در آن به چشم می‌خورد.

                        

                        

                        

                                                           کنیسه بزرگ

 در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری جنوب غربی اصفهان قبرستان  یهودیان به نام «استرا خاتون» یا به قول خود یهودی‌ها «سارَح بَت آشِر» در روستایی به نام  «پیربکران» قرار دارد که قدیمی‏ترین سنگ نوشته یهودیان اصفهان به طول 95 و عرض 75 سانتیمتر، در سال 1333 در آنجا یافت شد و اکنون بر دیوار یکی از تاق‌‌نماهای داخل کنیسه نصب شده است. این سنگ نبشته به خط عبری برجسته مشتمل بر آیاتی از تورات است و قدمت آن به سال 3890 عبری ( 1882 سال قبل) بازمی گردد.

یکی از ویژگی‌های یهودیان اصفهان، گویش آنهاست که در شمار گویش‌های مرکزی ایران است. این گویش با تفاوت‌هایی در شهرهای اصفهان، همدان، کاشان، یزد، بروجرد و چند شهر دیگر ایران و نیز در خارج از ایران در نقاطی چون قفقاز، سمرقند و بخارا رایج است. گفته شده که گویش فعلی یهودیان اصفهان گویش سابق مردم اصفهان بوده که یهودیان آن را بین خود حفظ کرده‌اند.

برای دانستن درباره گویش کلیمیان اصفهان به کتاب زیر مراجعه نمایید:

گویش کلیمیان اصفهان (یک گزارش ایرانی)، تألیف دکتر ایران کلباسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران -١٣٧٣