گزارشی درباره بحران آب زاینده رود

پروژه‌های انتقال آب، درد زاینده‌ رود را درمان نمی کند^*

گزارش: معصومه شهباز 

اولین جلسه رسیدگی به شکایت مردم اصفهان به دلیل خشک شدن زاینده رود در 17 امرداد ماه با حضور وکیل مدیر عامل اداره کل آب منطقه ای اصفهان، وکلای شاکیان پرونده، نمایندگان شکات برگزار شد. خاطره  دادخواه، فعال محیط زیست، در خصوص اولین جلسه دادگاه رسیدگی به شکایتی که بر علیه مدیر عامل شرکت آب منطقه ای اصفهان به علت عدول از اختیارات قانونی و دادن اجازه استفاده غیر مجاز از آب رودخانه زاینده‌رود تنظیم شده بود، گفت: وی از حضور در نخستین جلسه خودداری کرد و وکیل خود را برای پاسخگویی به دادگاه فرستاد. دادخواه افزود: وکیل مدیر عامل شرکت آب منطقه اصفهان تمام اتهامات مطرح شده و به ویژه تغییر مسیر زاینده‌رود را تکذیب کرد و در نهایت قرار شد بعد از 10 روز استدلال های خود را به قاضی ارائه دهد. خاطره دادخواه، یکی از بانیان طرح این شکایت گفت: اداره کل آب منطقه‌ای ظرفیت محیط را در نظر نگرفته و با اقداماتی که انجام داده، باعث خشک شدن زاینده رود شده است. وی افزود: مجوزهایی که برای حفر چاه‌های حریمی داده شده و همچنین مجوزهای پمپاژها، همگی بیش از ظرفیت بوده است. بیش از هفت هزار مجوز برای حفر چاه‌های حریمی داده شده و همچنین، بیش از 400 مجوز پمپاژ صادر شده که خلاف قانون بوده است.  

دادخواه گفت: علاوه بر عوامل عمومی چون خشکسالی، مصارف اضافه و الگوی کشت، اداره کل آب منطقه‌ای اصفهان با قراردادن پمپ‌هایی، آب را از رودخانه برداشت کرده و در استان چهارمحال و بختیاری و در اراضی شیب‌دار برای آبیاری درختان بادام استفاده می کند. در حالی که این زمین‌ها شیب دار هستند و این شیوه آبیاری باعث فرسایش شدید خاک در منطقه می‌شود.

وی در ادامه یادآور شد: در سال 88  به مدت 10 ماه آب زاینده رود قطع شده بود و توسط شهرداری و تشکل‌های مردم نهاد، همایشی برای بررسی موضوع برگزار شد. در این همایش مشخص شد که علاوه بر عوامل عمومی چون خشکسالی، مصارف اضافه و الگوی کشت، اداره کل آب منطقه ای اصفهان با قراردادن پمپ‌هایی، آب را از رودخانه برداشت کرده و در استان چهارمحال و بختیاری و در اراضی شیب دار برای آبیاری درختان بادام استفاده می کند. بانی طرح این شکایت تاکید کرد: آب رودخانه زاینده رود از چهار منبع تامین می‌شود. منبع اول، خود رودخانه است که طبق طوماری با قدمت چند قرن که امروزه به منزله سند رسمی است، مربوط به حقابه داران است. منبع دوم، تونل اول است که از سال 1333 طی 30 سال و به صورت اقساط امتیاز استفاده از آن را به حقابه داران دادند. در نهایت هم تونل دوم و چشمه لنگان است که باید بر اساس نیازها تقسیم شود.

وی گفت: طرح استانی شدن مدیریت آب از سال 88 مدیریت یک‌پارچه بر آب را غیر ممکن ساخته و بهره‌برداری بی‌رویه و نوع آبیاری غلط را دامن زده است. نبود مدیریت یکپارچه بر آب زاینده‌رود در نهایت موجبات خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی را فراهم آورده است.

کارشناسان محیط زیست و منابع طبیعی معتقدند صنایع پُر مصرف فولاد و آهن در اصفهان، هم چنین راندمان کشت پایین در این استان متناسب با ظرفیت‌های اکولوژیکی نبوده و سبب تقاضای آب بیشتر از استان همجوار یعنی چهارمحال و بختیاری شده است .این در حالی است که شاکیان پرونده خشکی زاینده رود به امید راه‌اندازی تونل انتقال آب بهشت آباد، در انتظار برگرداندن آب به زاینده رود هستند.

دادخواه در مورد بحران آب زاینده رود یادآور شد: با  تونل انتقال آب بهشت آباد امیدواریم آب به زاینده رود برگردد اما در واقع این اتفاق تا کنون نیافتاده  است.

وی با بیان این که صنایع اصفهان چرخ‌های ملی هستند و برای آمدنشان به اصفهان در سطح ملی تصمیم‌گیری شده است، گفت: زمانی که این صنایع به اصفهان منتقل شدند، دیدگاه‌های زیست محیطی تا این حد مشخص نبود ولی با گسترش این این صنایع همه فعالان زیست محیطی معترض شدند. اما اکنون، تاثیرات اقتصادی خشک شدن زاینده رود فقط به اصفهان ختم نمی‌شود بلکه یک مشکل ملی ایجاد می کند. ما اقدامات اولیه را انجام دادیم؛ بسیاری از همایش‌های ما در سال های 79 و 80  به نحوه آبیاری و الگوی کشت و صنایع پرداخت.

دادخواه در ادامه گفت: در همه این همایش‌ها سعی در ریشه‌یابی مشکلات شد. مساله مصرف آب توسط صنایع و راندمان کشت پایین یک مساله مزمن است اما الان یک مساله حاد داریم و آن خشک شدن زاینده رود است و تبدیل شدن تالاب گاوخونی به منبع ریزگرد که باید فوری حل شود .

مهندس محمد درویش، کارشناس محیط زیست و منابع طبیعی نیز در خصوص ریشه‌های خشکی زاینده‌رود گفت: اصفهان در طول سه دهه اخیر فشار زیادی را به سبب افزایش نرخ اشتغال از نرخ متوسط  کشور بر سرزمین‌اش تحمیل کرده است. استقرار سکونت‌گاه‌ها و مراکز بزرگ صنعتی در اصفهان چندین برابر میانگین کشور بوده، آن  هم در جایی که فقط مهم‌ترین عامل حیاتش زاینده‌رود بوده است.

وی در ادامه  افزود: زاینده رود فقط 800 میلیون متر مکعب دبی سالانه دارد و برای اینکه نیاز آب استان تا حدودی جبران شود تاکنون با دو تونل، دبی را به یک میلیارد و چهارصد میلیون مترمکعب رسانیده‌اند ولی آنقدر شدت توسعه و افزایش جمعیت و مهاجرپذیری استان زیاد بوده که حتی اگر تونل سوم هم راه بیفتد باز هم مشکل اصفهان حل نمی‌شود.

 درویش تاکید کرد: این‌ها مسکن هایی هستند که منجر به فراموشی درد اصلی می‌شوند. جایی که الان برای مبداء انتقال آب در نظر گرفته شده با نیازهای آبی مضاعف رو به رو می‌شوند و مردم اجازه نخواهند داد این آب به اصفهان برسد در صورتی که اصفهان به شدت توسعه یافته است.

 مهندس درویش با اشاره به لزوم ایجاد توسعه پایدار و متوازن با سرزمین در مقابله با وضعیت فعلی، یادآور شد: بهتر است که به جای این که طرح ها ی بیسشتری برای انتقال آب برای استان اصفهان و کاشان داشته باشیم، راندمان آبیاری را در بخش کشاورزی افزایش بدهیم و استان اصفهان را در این مورد پیشتاز کنیم.

وی در ادامه گفت: در حال حاضر اصفهان بیشترین دانش تخصصی را بعد از استان تهران دارد؛ اما راندمان آبیاری در شهرستان اصفهان چیزی در حدود 35 درصد است و این راندمان می تواند به راحتی به دو برابر افزایش پیدا کند. درویش افزود: با افزایش راندمان آبیاری، اصفهان با نیمی از آبی که الان در بخش کشاورزی با هزینه بسیار هنگفتی صرف می‌کند، می‌تواند نیازهای کشاورزی را تامین کند و از بقیه آب به عنوان حقابه طبیعی زاینده رود و گاوخونی استفاده کند.

مهندس درویش تاکید کرد: سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان میزان تولید در بخش کشاورزی  را حدود 5 میلیون تن اعلام کرده است. تولیدی که تقریبا چیزی در حدود 5 میلیارد مترمکعب آب مصرف می کند، یعنی تقریبا در برابر حدود یک کیلوگرم ماده خشک، یک متر مکعب آب مصرف می‌شود. این در حالی است که در  استاندارد جهانی، تولید یک و نیم کیلوگرم و در فرانسه تا 3 کیلوگرم به ازای مصرف یک مترمکعب آب می‌باشد.

این کارشناس منابع طبیعی بیان داشت: نباید توپ را به زمین مردم بیاندازیم؛ مردم دو استان چهارمحال و بختیاری و اصفهان سال‌های سال است که با هم مسالمت آمیز زندگی کردند. اشتباهی که رخ داده این است که بزرگ‌ترین صنایع پُرمصرف کشور در اصفهان مستقر شده، صنایعی که به تنهایی 360 میلیون متر مکعب آب زاینده‌رود را به صورت حقابه در اختیار گرفته است.

درویش  افزود: وقتی این  اتفاقات در استان اصفهان رخ می دهند، زاینده رود خشک می شود و آن وقت نباید گناهش را بر گردن چند کشاورز در بالا دست بیاندازیم. اگر چیدمان توسعه بر اساس توانمندی‌های طبیعی سرزمین اصفهان بود هرگز این اتفاقات در این استان نمی‌افتاد .

وی با بیان این‌ که هنوز هم  فرصت برگشت به سمت شناخت قوانین طبیعی و حرمت نهادن به آنها هست، گفت:  در غیر این صورت بالاخره زمانی خواهد رسید که طبیعت دیگر تحمل نخواهد داشت و اثرات آن را مثل امروز باید در غالب ریز گردها، افزایش فرسایش بادی، فرونشست زمین، افت حاصلخیزی خاک و متروکه شدن روستاها بینیم.

* این گزارش، همزمان در صفحه محیط زیست روزنامه زاینده رود منتشر شد.