گزارش تکمیلی از دومین همایش هفته اصفهان

دوستداران اصفهان، خدمات گالدیری به اصفهان را ارج نهادند

ایران‌نامه - شاهین سپنتا: در دومین همایش هفته اصفهان، یکی از بخش‌های برنامه، گرامی‌داشت یاد و نام برخی از بزرگان بود که برای پاسداشت هویت تاریخی و فرهنگی اصفهان کوشیده‌اند. در این برنامه از اوجینو گالدیری (Eugenio Galdieri) معمار و مرمت‌گر ایتالیایی که در حدود یک ماه پیش در روز 12 آبان‌ماه درگذشت، تجلیل شد و خدمات ارزشمند او به شهر اصفهان ارج نهاده شد. گالدیری در مرمت تعدادی از بناهای تاریخی ایران و به‌ویژه اصفهان همچون کاخ عالی قاپو، چهل‌ستون، هشت‌بهشت، و مسجد جامع اصفهان مشارکت داشت و سرپرست پروژه های مرمتی موسسه ایتالیایی ایزمئو (IsMEO) را در ایران بر عهده داشت. برنامه ده ساله حفاظت و مرمت از عالی قاپو نیز زیر نظارت دکتر گالدیری موجب نجات این بنای با ارزش تاریخی شد. گالدیری در سال ۱۳۵۹ همراه با زنده یاد دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی به طور مشترک جایزه معماری آقاخان را برای مرمت بناهای تاریخی در شهر اصفهان به دست آورد.

در دومین همایش هفته اصفهان، دکتر عبدالله جبل عاملی، دکترای معماری از ایتالیا، در سخنانش در مورد اوجینو گالدیری گفت: « گالدیری یکی از محققان تاریخ هنر و معماری ایران و به ویژه شهر تاریخی اصفهان بود که چند روز پیش در سن 85 سالگی درگذشت. او در سال 1925 در شهر ناپل متولد شد و دوران نوجوانی و جوانی  خود را در آن شهر گذراند و خاطرات تلخ دوران جنگ جهانی دوم را به یاد داشت و گاهی از خاطراتش را از بمباران این شهر توسط آمریکایی‌ها و آلمان‌ها و بناها و آثاری که در جنگ تخریب شد، برایمان بازگو می‌کرد. گالدیری سپس به دانشگاه معماری شهر رم رفت و دوره‌های تخصصی شهرسازی و مرمت را در آن شهر  سپری کرد و درجه دکترا را اخذ نمود و بعدا دفتر حرفه‌ای طراحی و نظارت بر پروژه‌های معماری را در رم ایجاد کرد. در سال 1960 یک انستیتوی ایتالیایی به نام ایزمئو (انستیتو ایتالیایی برای بررسی آثار فرهنگی خاورمیانه و خاور دور) ایجاد شد و او از طرف این موسسه به ایران آمد و مسئول هیات ایتالیایی برای مرمت آثار تاریخی اصفهان شد که در آن زمان بنده دانشچوی معماری شهر رم بودم که در سفرهایم به ایران با او آشنا شدم».

جبل عاملی در ادامه گفت: « فعالیت‌های گالدیری را در چند فصل می‌توان بررسی نمود. گالدیری از طرف ایزمئو، مسئولیت مرمت بناهای تاریخی در ایران و افغانستان و تاجیکستان و عمان را برعهده داشت. او در مرمت بناهای عالی‌قاپو، چهل ستون، مسجد جامع اصفهان، و مسجد جامع برسیان و بقعه پیربکران نظارت داشت. او بیش از 200 عنوان کتاب و مقاله علمی در مورد بناهای تاریخی دوره اسلامی نوشته است که از این میان برخی به ایران و اصفهان مربوط می‌شود که تعدادی از آن‌ها چنین می‌توان نام برد: دلایل و عوامل ترک‌خوردگی در بنای عالی قاپو، ارائه نظریه جهت نظام بخشی میدان نقش جهان، مرحله بندی معماری دوره صفوی، کتاب 3 جلدی مسجد جامع اصفهان، سیمای قدیمی اصفهان، کاخ‌های صفوی اصفهان، متد‌های پیشرفته در استحکام بخشی سازه‌های قدیمی معماری، سیمای معماری ایلخانی در مسجد جامع اصفهان، ظاهر و باطن معماری دوره صفوی، کتاب ارزشمند عجایب معماری خشتی، استحکام بخشی عالی قاپو، ترکیب مسجد و مدرسه در ایران، گنبد در معماری اسلامی، بنای هشت‌بهشت و مشکلات احیای آن، مرمت گنبدهای آجری در ایران، خشت در بناهای مسکونی ایران، باغ چهلستون، توسعه و نشر معماری ایران در کشورهای مجاور، چگونگی مرمت بناهای خشتی».  

             

جبل عاملی افزود: «گالدیری فعالیت‌های آکادمیک نیز داشت. او در دانشگاه‌های رم، بولونیا، فلورانس، هاروارد و لیون به تدریس پرداخته است».

وی ادامه داد: « گالدیری در مدتی که در ایران بود بعد از مطالعه بناهای میدان نقش جهان اعم از عالی‌قاپو و چهلستون، چنین نظر می دهد که معماران آن زمان، بنای اولیه را در حجم و ظاهر کلی طراحی می‌کرده اند ولی در مراحل مختلف و در فازهای متناوب آن را اجرا‌ می‌کرده‌اند. او این مطالعه را با توجه به مطالعه مستقیم بنا به اثبات می رساند. او معتقد بود که میدان نقش جهان و بازارهای اطراف در 2 مرحله ساخته شده است. وی معتقد نبود که بنای عالی‌قاپو یک هسته اولیه داشته است که بعدا در دوره صفوی از آن استفاده می کنند و در ارتفاع گسترش می‌یابد او اعتقاد داشت که بنای عالی‌قاپو در چند مرحله اجرا شده است و اگر قرار بود چنین ساختمانی در یک طبقه ساخته شود احتیاجی به چنین فوندانسیونی نداشت. او تخمین می‌زد که ساخت عالی‌قاپو 70 سال به طول کشیده است. گالدیری در مورد چهلستون هم 3 مرحله برای ساخت آن شناسایی می‌کند که مرحله اول ساخت تالار بزرگ است که به قول پیترو دلاواله برای برگزاری مهمانی‌های شاه عباس بوده، مرحله دوم ساخت دو اتاق کناری در اطراف ایوان آیینه است و مرحله سوم ساخت ایوان ستون دار است».

جبل‌عاملی در ادامه یادآور شد: «گالدیری در مورد مسجد جامع در کتاب "مسجد جامع" - که جلد اول و دوم و سوم آن در یک مجلد توسط فرهنگستان هنر ایران در زیر چاپ است- می‌گوید که بیش از یک سال در مورد مسجد جامع به مطالعه پرداخته و  برخی از تئوری‌هایی را که محققین پیش از او مثل گدار، پوپ و اسمیت داشته‌اند در تناقض با واقعیت‌های پیش رو می‌بیند. گالدیری به جستجوی بقایای مسجد جامع از قرون دوم و سوم می‌پردازد و بقایای مسجد قرن سوم را در زیر گنبد و در ایوان‌ها و دیگر قسمت‌ها پیدا می‌کند اما برای یافتن بقایای مسجد در قرن دوم از ایزمئو دعوت می کند تا به اصفهان بیایند که در زیر گنبدخانه نظام الملک بقایای مسجد قرن دوم را پیدا می کنند که از سطح به زیر به ترتیب سنگ فرش مرمر دوره صفوی، آجر فرش دوره ملکشاه سلجوقی و در زیر آن پاشنه مسجد قرن سوم با شبستانی خشتی پیدا شد و 5/1 متر زیر آن به مسجد قرن دوم رسیدند که دیوار محراب آن با گچ‌بری تزئین شده بود. در زیر لایه مربوط به قرن دوم هم یک ستون گچ‌بری مربوط به دوره ساسانی را پیدا می‌کند. گالدیری همچنین بقایایی از جرز دیوار دانشگاه نظامیه خواجه نظام الملک را در جنوب گنبد نظام الملک مسجد جامع پیدا می‌کند که با سبک آجرکاری دوره سلجوقی ساخته شده و مُهر سلجوقیان در بندهای گچی آن پیدا بود. گالدیری نشان داد که مصلی و مدرسه دوره آل مظفر در اواخر دوره مغول، بعدها در دوره صفوی به شبستان زمستانی تبدیل شد و تاق آن را کوتاه گرفتند تا با بهره‌گیری از خیز کوتاه تاق بتوانند روی بام را مسطح کنند و صبح‌ها نماز صبح را بر روی بام بخوانند و برای این کار محرابی هم بر روی بام ساخته بودند.» 

        

 جبل‌عاملی در ادامه نتیجه گرفت: «به این ترتیب این ذوق و شوقی که گالدیری در به دست آوردن مدارک بسیار غنی بر اساس کاوش داشت در هیچ محقق دیگری نبود و او هرگز به حدس و گمان و بازگویی نظرات دیگران اکتفا نمی‌کرد . او یک محقق مسلم معماری اسلامی بود که علاقه فراوانی به اصفهان و تاریخ معماری آن داشت».

عبداله جبل عاملی در پایان گفت: « خوشبختانه در ماه مارس 2010 از طرف سازمان میراث فرهنگی اصفهان و شخص آقای حیدری پور به اصفهان دعوت شد و جلسه بسیار آبرومندی در بزرگداشت او برگزار شد و ما خوشحالیم هنگامی که او در قید حیات بود بزرگداشت خوبی از ایشان در حد امکانات برگزار شد و ایشان هم خیلی خوشحال شد و در آن جلسه گفت: خیلی خوشحالم که چند روز از فصل آخر زندگی خودم را در اصفهان گذراندم».

در ادامه برنامه بزرگداشت اوجینو گالدیری، یکی دیگر از پژوهشگران «محمد علی موسوی فریدنی» در سخنان خود با عنوان «بدرود گالدیری!»  گفت: « گالدیری بود که ثابت کرد شبستان زمستانی ( بیت الشتاء) مسجد جامع نمی‌تواند از دوره‌های پیش از صفویان باشد. همین هوشیاری او بود که منتج به کشف یکی از قدیمی‌ترین گچ‌بری‌های پنهان زیر دخالت‌های بجا و نابجای قرون شد: همان حاشیه موسوم به سامری در پیشانی دیواره شمال شرقی گنبد نظام الملک». 

            

موسوی فریدنی افزود: «گالدیری خیلی راحت به نقد ساختمان سازی در دوران آل‌بویه پرداخت و نارضایتی خود را از سازندگان آن زمان ابراز کرد که چرا بدون پی‌کندن، خشت را روی زمین مسطح چیده‌اند و بالا رفته اند. وی تاریخ پنهان  هر ساختمان را با نمونه‌نمایی بخشی از آثار پیشینه آشکار کرد. کار گالدیری در مسجد جامع باعث شد تا این بنا خود شعبه‌ای از یک دانشگاه مرمت شود».

موسوی فریدنی در ادامه با مقایسه نحوه گالدیری و دیگرانی که روی آثار تاریخی ایران کار کرده اند گفت: « دیولافوا، شوش را کند و بارکرد و بُرد، ولی گالدیری یک خشت شکسته یا کج نهاده را با دقت سرجای اصلی اش بازنهاد. او کار مرمت را خودش انجام می‌دهد اما نتیجه گیری‌های تاریخی و زیبایی‌شناسی را می‌گذارد برای دیگرانی که زیرکانه می داند بهتر از او از پس این کار بر می‌آیند. برای همین پس از انتشار گزارش کارش از مسجد جامع در 3 جلد، آن را فرستاد برای «اولگ گرابار» این بزرگ‌ترین نام در تاریخ هنر معماری اسلامی در دانشگاه‌های آمریکا و از او  خواست که مقدمه‌ای بر کارش بنویسد».

موسوی فریدنی در پایان سخنانش، به نقل یک جمله از گالدیری به نشانه اوج عشق او به آثار تاریخی اصفهان پرداخت: «درگیری و موانست من با مسجد جمعه اصفهان، تقدیر نهایی غمباری در روز 12 مارس 1985 داشت. دو ساعت پس از بمباران مصیبت‌بار اصفهان، تلفنی از خسارت وارد شده به این مسجد با این کلمات خبر یافتم: " امروز فرزندت آسیب دید به وسیله دو موشک."».

 گفتنی است: در این همایش همچنین افزون بر ارج نهادن به تلاش‌های استاد بزرگوار محمد مهریار و بزرگداشت زنده‌یاد دکتر لطف الله هنرفر، از جوانان افتخار آفرین تیم ربوتیک اسپادانای اصفهان، امیرنوژان نادری، امیرحسین خیرآبادی و میثم کساییان که در سه سال گذشته به طور پیاپی برنده مدال طلای المپیاد جهانی در آلمان، آمریکا و ژاپن شدند، تقدیر شد. 

                                            عکس‌های همایش از نیما گودرزی