خانه های تاریخی اصفهان، 6) کوشک مشیر فاطمی

خانه‌های تاریخی اصفهان، بخش ششم:

کوشک تاریخی مشیرفاطمی

‌ایران‌نامه- مهدی فقیهی: در بخش شمالی شهر اصفهان، کمی بالاتر از میدان طوقچی و در ضلع غربی خیابان لاله، پارکی قرار دارد که باغ قوش‌خانه خوانده می‌شود. وجه تسمیه پارک مذکور به این خاطر است که در زمان پادشاهان صفوی باغ قوش‌خانه یکی از باغات معروف و مشهور آن زمان بوده و در آن پرندگان شکاری همچون باز و قوش نگهداری می‌شده است. در ضلع شمال شرقی همین باغ ساختمانی شبیه به کاروان‌سرا دیده می‌شود که در زمان صفوی مکانی برای میزبانی جهان‌گردان و سفرایی بوده که از کشورهای دیگر به اصفهان مسافرت می‌نمودند. در این مورد یکی از گردشگران فرانسوی به نام «ژان شاردن» در سفرنامه خود چنین می نویسد: "پس از محله سید احمدیان محله  طوقچی است که دارای هشتاد باب خانه و چهار بازار می‌باشد در یک‌صد و پنجاه قدمی آن، باغ سلطنتی است که به آن باغ قوش‌خانه می گویند و در آن عده انبوهی مرغان شکاری نگهداری می‌شود. جنب آن خانقاه حاج میرزا‌ خان است که برای مردم گوشه‌نشین و تارک دنیا ساخته شده است. در ایران دو نوع خانقاه وجود دارد یکی شخصی است که مردی گوشه گیر، خاص خود می‌سازد و دیگری عمومی است که منزویان در آن به‌سر می‌برند. در اطراف این خانقاه نیز چندین کاروان‌سراست که یکی از آنها نیمه تمام مانده و باید مخصوص زوار مشهد باشد که در آن به انتظار کاروان می‌مانند."

با این مختصر توضیح در مورد باغ قوش‌خانه و بناهای پیرامون آن به بررسی بنایی می‌رویم که در دوران متاخرتر در  میانه ضلع جنوبی باغ (پارک کنونی) ساخته شده است.

 در اینجا به کوشکی ⁽¹⁾ زیبا بر می خوریم که از ساخته‌های اواخر دوره قاجار یا اوایل پهلوی بوده و شخصی به نام مشیر فاطمی از اعیان و اشراف آن زمان مالکیت آن را بر عهده داشته است. بنای مذکوربا مساحتی بالغ بر 286 مترمربع بر سکویی قرار گرفته و از جبهه بیرونی و از سمت شمال با ایوانی ⁽²⁾ مستطیلی شکل به طول 10/11 و عرض 50/2 که در دیواره‌های طرفین شرقی و غربی خود دو بریدگی به شکل درگاهی ⁽³⁾ دارد به واسطه پنج پلکان سنگی از جنس پارسی ⁽⁴⁾ به جلو‌خان⁽⁵⁾ شمالی و حوضی بیضی شکلی  که آب فشانی ⁽⁶⁾ نیز در میان دارد ختم می گردد. آسمانه ⁽⁷⁾ این ایوان توسط ستون‌هایی نگهداری می‌شود که به سبک ستون‌های یونانی (قُرنتی- کرنتی)⁽⁸⁾ ساخته شده و در قسمت فوقانی آن‌ها (سرستون) ⁽⁹⁾ تزئیناتی نظیر برگ‌های کنگری، گل لوتوس، رز و لاله گچ‌بری شده است. 

                   

                       کوشک مشیر فاطمی- شهریور 89 - عکس‌ها از مهدی فقیهی 

                          

         

در داخل ایوان، پنچ در شیشه‌دار چوبی ارتباط این قسمت با فضاهای داخلی کوشک را فراهم می‌سازند و پنجره‌های فلزی قسمت فوقانی  دیوار جنوبی نیز نور مورد نیاز ارکان ⁽¹⁰⁾ داخلی را تامین می‌نمایند. برای قرنیز ⁽¹¹⁾ اطراف و فرش‌کردن کف این ایوان نیز از آجر خشت ساده ⁽¹²⁾ بهره  برده‌اند.

 در دیواره سکوی این قسمت که ساختمان اصلی کوشک برروی آن قرار گرفته تزئینات آجرکاری ⁽¹³⁾ به شکل خفته راسته ⁽¹⁴⁾ دیده می‌شود که ناکش‌هایی ⁽¹⁵⁾ نیز  برای دفع رطوبت از پی ⁽¹⁶⁾ ساختمان در آن ایجاد کرده‌اند.

به ضلع غربی بنا می رویم. در بخش  هشت در و پنجره دو لته‌ای ⁽¹⁷⁾ که دو زوج شمالی آن‌ها کمی بزرگ‌تر و به شکل چهارگوش طراحی شده‌اند،  نور کافی برای عناصر داخلی بنا از این قسمت را تأمین می کنند. علاوه بر در و پنجره‌های یاد شده در منتهی الیه جنوبی جبهه غربی نیز سه پنجره مستطیل شکل در بخش فوقانی و چهار پنجره دیگر در قسمت تحتانی  برای نور رسانی به تالار جنوبی و زیرزمین تعبیه کرده اند. در این ضلع همچنین در منتهی الیه  رخ بام ⁽¹⁸⁾ پنج شُره ⁽¹⁹⁾ قرار داده اند تا  در مواقع بارندگی آب جاری بر سطح پشت بام را از این طریق به پایین هدایت کنند.

 اما در ایوان ضلع جنوبی این کوشک که به شکل قرینه با ایوان شمالی ولی با عرض کمتر به ابعاد 20/11 در 85/1 ساخته شده، سه در و پنجره بزرگ چوبی و سه پنجره دو سر گشوده ⁽²⁰⁾ در دیواره ضلع شمالی واسطه رفت و آمد و رساندن نورخورشید به فضاهای داخلی می باشند. در ایوان جنوبی دو ستون هم‌سان با همتای شمالی نگه دارنده سقف فارغ از تزئینات این قسمت می‌باشند. راه دسترسی به این ایوان از طریق پنج پلکان سنگی که به ترتیب  بزرگ به کوچک بر یکدیگر قرار گرفته اند، میسر می‌گردد. در شکوه و زیبایی این ایوان جدای از در و پنجره‌های چوبی و ستون‌های گچ‌بری شده، قـــرنیزهای مرمری سیاه رنگ، سنگ فرش شطرنجی شکل، ازاره‌های سنگ پارسی و دو پنجــره قــرینه در طـرفــین پلکان سنــگی نقش مهمی ایفا می‌نمایند.

پس از بررسی بخش جنوبی به قسمت شرقی بنا می رویم که همانند جبهه غربی دارای هفت در و پنجره چوبی می باشد.  این در و پنجره‌ها در چهار دهانه مستطیل شکل و سه درگاه با قوس‌های هلالی قرار گرفته اند. البته در قسمت جنوبی شرقی همین ضلع و در دیوار متصل به ایوان جنوبی سه پنجره در قسمت فوقانی و چهار پنجره در قسمت تحتانی دیده می شوند که همسو با قرینه‌های غربی  خود نور کافی برای فضاهای داخلی این بخش را تامین می نمایند. برای تکمیل و زیبا سازی این ضلع  بنا از ازاره‌های آجری از نوع خفته راسته و چهار شره هماهنگ در لبه بام سود جسته اند.

اما در داخل ساختمان و در ضلع جنوبی به تالار⁽²¹⁾ بزرگی همجوار با ایوان جنوبی بَرمی‌خوریم که توسط سه در و پنجره بزرگ چوبی به ایوان راه می یابد. در این تالار  با استفاده از فرورفتگی‌های سه گانه در دیوارها ی شرقی و غربی و ترسیم خطوط تزئینی ⁽²²⁾ در حواشی آسمانه و اطراف دیوارها فضایی دلنشین ایجاد کرده اند.  نور مورد نیاز برای فضای داخلی این تالار نیز که اکنون به سالن مطالعه تغییر کاربری داده است ، توسط سه پنجره فلزی بزرگ الحاقی در قسمت فوقانی ضلع جنوبی تأمین می‌گردد. از این جا از طریق دو در چوبی در دیواره شمالی که در ساختار آن‌ها به جای تنکه⁽²³⁾ از شیشه‌های سفید استفاده کرده اند و پاچنگ‌هایی ⁽²⁴⁾ نیز در دو طرفه آن‌ها دیده می شود، به دو بخش شرقی و غربی بنا راه می یابیم.  

            

           

در ضلع شرقی با دو اتاق تو در توی دو دری و سه دری مواجه می شویم که هر کدام از طریق در و ‌پنجره‌هایی که نور داخلی را مهیا می سازند از یک سو به پارک مجاور و از سوی دیگر به اجزاء میانی بنا مرتبط می شوند. قرینه همین فضاها نیز در ضلع غربی دیده می‌شود با این تفاوت که اتاق سه دری ضلع جنوبی این قسمت اکنون به آشپزخانه و سرویس بهداشتی تبدیل گشته است. فضای میانی کوشک نیز که توسط تالارها و اتاق‌هایی از چهار طرف محصور شده به دو بخش مجزا تقسیم می‌گردد، بخش اول شامل شاه نشین ⁽²⁵⁾ تالار شمالی و بخش دوم راه دسترسی به زیرزمین الحاقی، پشت بام و چاه آب قدیمی را میسر می سازد.

در پایان سری به  تالار پنج دری ⁽²⁶⁾ ضلع شمالی می‌زنیم . این فضای پنج دری که به آن تالار تهرانی ⁽²⁷⁾ نیز گفته می‌شود از طریق دیواره شمالی و با کمک  پنج در و پنجره به ایوانی راه می یابد که واسطی بین محیط باغ با فضاهای داخلی است. در تالار مذکور که نور مورد نیاز از طریق پنج در و پنجره  یاد شده و پنجره‌هایی در قسمت فوقانی ضلع شمالی تأمین می گردد، شاه نشین فرو نشسته ای به چشم می خورد که با همراهی  تزئیناتی چون خطوط تزئینی در حواشی دیوارها و اطراف گلویی ⁽²⁸⁾ سقف، زیبایی این مکان را دوچندان می کند.    

پی نوشت:

1 . کوشک:  به بنایی  گفته می شود  که از چهار طرف به فضایی باز نظیر باغ ارتباط داشته باشد.

2. ایوان: محیطی نیمه باز را گویند که ارتباط بین ارکان داخلی بنا با فضاهای بیرونی را برقرار می سازد.

3. درگاه: جایی که در بر آن قرار می گیرد.

4. سنگ پارسی: نوعی سنگ سیاه یا سفید  آبرفتی که برای پوشش کف و ازاره های بنا مورد استفاده قرار می گیرد.

5. جلوخان: فضای باز مقابل سردر یا ورودی بنا را گویند.

6. آب فشان: عنصری که در قسمت میانی آب نما با تراوش آب از منفذ میان‌اش به آب نما زیبایی دو چندان می بخشد.  

7. آسمانه: همان سقف را گویند.

8. قرنتی (کرنتی): نوعی معماری یونانی که در آن ستون ها باریک و بلند و با قطری یک نواخت از پائین تا بالا دارای سر ستونی  به شکل کاسه زنگ روبه بالا باشد.

9. سرستون: بر آمدگی  بالای ستون در محل اتصال ستون به سقف که معمولا تزیینی است.

10. ارکان: جمع رکن، اجزای مختلف بنا.

11. قرنیز: سنگ هایی که برای پوشش قسمت تحتانی دیوارها و جرزها مورد استفاده قرار می گیرد.

12. آجر خشت ساده: آجر مربعی شکل ساده که غالبا در اندازه  20×20 و 25×25 دیده می شود.

13. تزئینات آجری : به نوعی چینش آجری گویند که طرح ها و نقش های مختلفی را پدید آورد.

14. خفته راسته: نوعی آجر چینی تزئینی که آجرها به صورت عمودی و افقی به شکل پلکانی کنار هم قرار می گیرند.

15. ناکش: کانال هایی برای رفع رطوبت از اطراف پی بنا.

16. پی : ساختار زیرین بنا را که برای استحکام  بخش قسمت های مختلف ساختمان ایجاد می گردد.

17. دو لته : همان  دو لنگه.

18. رخ بام : خط خاتمه پایانی نما، منتهی الیه لبه بام.

19. شره: به ناودان هایی گفته می شود که غالبا از جنس سنگ هستند و آ ب را مستقیما از بام به حیاط می ریزند.

20. پنجره دو سر گشوده: به پنجره ای گفته می شود که دارای دو دهانه از سمت خارج و داخل بنا باشد.

21. تالار: اتاق بزرگی است که غالبا ً یک ضلع طولی آن به طرف ایوان یا حیاط می باشد.

22. خطوط تزئینی: به خطوطی گفته می شود که غالباً با رنگ‌های کرمی و زرد در حواشی جرزها، گلویی تاق‌ها و تاقچه‌ها برای زیبایی بیشتر ترسیم می شود.

23. پاچنگ (پنجه): پنجره های مشبکی که از زمین فاصله داشته باشد.

24. تنکه: تکه تخته ای که به جای شیشه، میان باهوها و پاسال و میان بند کار می کردند.

25. شاه نشین( خواجه نشین): به فرو رفتگی داخل تالار گویند که محل نشستن و پذیرایی از میهمان بوده است.

26. پنج دری: اتاقی بزرگ دارای عنصری بــه نـــام شـــاه که غالبا یک ضلع  طولی آن با پنجره ای به نام ارسی به سمت حیاط یا ایوان قرار گیرد.

27. تالار تهرانی: تالار رو به آفتاب که غالبا از پنجره ارسی در آن استفاده می شود.

28. گلویی: عنصری گرد و دایره وار یا نیم دایره که غالبا پاتاق را به دیوارها و جرزها اتصال می دهد.