ریزش کاشی‌های گنبد مسجد جامع عباسی

بر پیشانی گنبد مسجد جامع عباسی چین و چروک افتاد

ایران‌نامه- شاهین سپنتا، معصومه شهباز: چین و چروک‌های پیشانی گنبد مسجد جامع عباسی روز به روز بیشتر می شود و این، نشان از بار سنگینی دارد که از روی غفلت بر شانه‌های این اثر تاریخی و کهنسال نهاده‌ایم. مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان واقع است. کار ساخت این بنا در سال 990 هجری خورشیدی در زمان شاه عباس اول صفوی آغاز شد و در دوران جانشینان او به پایان رسید. گنبد فیروز‌ه‌ای مسجد جامع عباسی با وزنی در حدود 650 تن، یکی از ده‌ها ویژگی برجسته معماری این اثر تاریخی است. ارتفاع این گنبد دو پوش از کف گنبدخانه تا تیزه درونی آن 38 متر و تا تیزه بیرونی آن 52 متر است. شکل گنبد برونی به صورت دلنما و شکل گنبد درونی به صورت شلجمی است. پوشش بیرونی این گنبد دارای تزئینات عالی کاشی معرق است که به اعتقاد مهندس محمود رضا شایسته از 400 هزار قطعه کاشی معرق در سطحی حدود 1200 مترمربع تشکیل شده است. این گنبد بی نظیر تابه حال چندین بار مورد مرمت قرار گرفته است چون معمولا در حالت عادی گنبدهایی با این حجم هر 50 سال یکبار نیاز به مرمت کلی دارند. اما متاسفانه از آخرین باری که این گنبد مورد مرمت قرار گرفته است چندسالی بیش نمی‌گذرد که آثار چین خوردگی و شکاف در بدنه گنبد بروز نموده است. افزون بر گنبد، طبله کاشی ها بر روی منارها و محوطه داخلی نیز دیده می‌شود.

در این مورد «اسفندیار حیدری‌پور» رئیس سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان در گفت و گو با رسانه‌ها، افزون بر عوامل آب و هوایی، آلودگی‌ هوا و آلودگی صوتی را از دلایل بروز این آسیب‌ها برشمرد. وی در گفت و گویی دیگر با رسانه‌ها، صدای ترقه در برگزاری جشن‌ها و پرواز بالگردها بر فراز بناهای تاریخی را به عنوان مهم‌ترین آلودگی‌های صوتی برشمرد که به گنبد مسجد جامع عباسی آسب زده است. وی این سخنان را در حالی بیان نموده است که سازمان میراث فرهنگی تاکنون به صدای بلندگوهای بسیار قوی در مسجد جامع عباسی و سرتاسر میدان نقش جهان و همچنین برگزاری نمازجمعه، راهپیمایی‌های دولتی و تردد خودروها در این میدان تاریخی اعتراضی نداشته است.

این در حالی است که حسین علی مصدق زاده، کسی که در 20 سال گذشته کار مرمت این گنبد را برعهده گرفته در گفتگو با "مهر" معترف است: «میزان برآمدگی و طبله این کاشی ها بسیار بیشتر از قبل شده و احتمال ریزش این کاشی‌ها وجود دارد.» وی با شانه خالی کردن از مسئولیت خود در مرمت پیشن گنبد افزوده است: «طبله‌هایی که اکنون در گنبد مشاهده می‌شود ارتباطی با مرمت پیشین این گنبد ندارد.» مصدق زاده، علت ایجاد این ترک‌ها را به عدم مرمت سه ترک از 16 ترک در دوره پیشن مرمت دانسته و چین‌های موجود در گنبد مسجد را نیز ناشی از همان ترک‌های باقی مانده می‌داند. 

            

            

                                       چین و شکنج روی گنبد مسجد جامع عباسی

اما کارشناسان معتقدند که علت اصلی چین‌خوردگی‌های فعلی گنبد را باید در نحوه مرمت غیر اصولی طی سال‌های گذشته جستجو نمود.

«مهندس یاغش کاظمی» کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی ضمن اشاره به اهمیت ملات به کار رفته در مرمت کاشی‌های گنبد، به خبرنگار ایران‌نامه گفت: « در مورد ریختن کاشی‌ها، باید بررسی شود که از چه ملاتی برای چسباندن آنها استفاده شده است. عموماً در مرمت بناهای تاریخی، تلاش ‌می‌شود تا علاوه بر در نظر گرفتنِ پارامتر قدرت چسبندگی، از مصالح همسان - چه از نظر ضریب انبساط حرارتی، و چه با رعایت اصل اساسی مرمت یعنی امکان اصلاح بعدی- استفاده شود. پس ملات توصیه شده ، ملات "قیرچارو" است که تهیه آن اگر با دقت انجام شود عایقِ رطوبتی مناسبی نیز می‌باشد. ترکیب آن، گچ نیمه پخته کوبیده شده به علاوه گل کوزه‌گری خالص همراه با نرمه سنگ و شیره آهک است .

وی در ادامه با اشاره به نظرات زهره بزرگمهری در کتاب "مصالح ساختمانی، آژند، اندود، آمود"گفت: «زهره بزرگمهری این ملات را برای کاشی‌کاری به مراتب بهتر از سیمان می‌داند و روش ساخت درست آن را از تقریرات استاد محمدکریم پیرنیا شرح داده، ترکیبی که جهت چسباندن کاشی با این ملات پیشنهاد می دهد به صورت زیر است: گِل ارمنی 10 درصد، گچ 70 تا 75 درصد، شکرسنگ 15 تا 20 درصد.»

«مهندس کاظمی»، با توجه به وضعیت فعلی کاشی‌ها افزود: «ضعف لعاب کاشی‌ها که منجر به چین خوردنشان شده هویداست و به نظر می‌رسد که به خاطر اجرای بد و سرد کردن‌ِ سریعِ کوره، روی سطح لعاب‌ها روزنه‌های ریزی وجود داشته که پیامد استفاده‌اش در برابر آفتاب سوزان روز و خنکای شب، منجر به وضعیت ِ اخیر و این عارضه شده است.»  

              

                                     چین خوردگی بر گنبد مسجد جامع عباسی

              

                                 ریزش کاشی‌های بدنه منار مسجد جامع عباسی

«مهندس مهدی رازانی» نیز در گفتگو با خبرنگار ایران نامه با اشاره به گراورهای به جامانده از «ارنست هولتسر» و «فرد ریچاردز»، به سابقه مرمت گنبدهای مسجد جامع عباسی و مدرسه چهارباغ  اشاره کرد و گفت: در این دو گنبد تعمیرات مداوم از 100 سال قبل تا به حال به‌صورت متناوب انجام شده است به نحوی که اختصاصاً مرمت گنبد مسجد- مدرسه چهارباغ از نگاه سفرنامه نویسان دور نمانده است و آنگونه که از شواهد بر می­آید در زمان ناصرالدین شاه بخش زیادی از کاشی‌هایش ریخته است. بعد هم "فرد ریچاردز" که در اوایل حکومت پهلوی به ایران آمده با شرح اقدامات تعمیری آن گنبد می­نویسد: "در حال حاضر، کاشی‌های گنبد در دست تعمیر است. چوب‌بست­های که برای تعمیر به کار می رود از ده تا پانزده سال قبل همچنان بر پاست و کار تعمیر به طور متناوب با مسامحه و تعلل شرقی در طی این مدت انجام گرفته ولی این طور که به نظر می­رسد این بار قصد دارند آن را به پایان برسانند." »

این کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی در ادامه می افزاید: « با این تفاسیر می‌بینیم که ماجرای تعمیر این دو گنبد اولین بار نیست و آخرین بار نیز نخواهد بود اما باید در این راستا کاری کرد که این روند را به تاخیر بیندازیم و هر چند وقت یکبار منظر این میراث‌های جهانی را با بستن داربست مخدوش نکنیم.»

«مهندس رازانی»، درباره علت اصلی این چین خوردگی‌ها معتقد است: «به نظر می­رسد علت اصلی چین خوردگی گنبد در حرکت گنبد و احتمالاً ترک­های ایجاد شده در میان دو قاچ مورد نظر باشد.»

وی خسارات وارده به این اثر تاریخی را  100درصد قابل جبران و مرمت ندانست ولی تاکید کرد: «می‌توان به شرط آن که اقدامات تعمیر ما با علم همراه باشد و زیر نظر تیم‌های تخصصی کار شود، بسیاری از خسارت را جبران نمود و مرمتی پایدار را به جا گذاشت.»

«رازانی»، در ادامه بر اهمیت مرمت این اثر و لزوم سپردن کار به تیم مرمت تاکید نمود و افزود: «در چنین کارهای بزرگی که اهمیت بین المللی دارند نمی­توان کار را تنها به یک نفر سپرد حتی اگر آن شخص تعمیرکار قابلی در یک رشته مثلاً کاشی‌کاری باشد، زیرا امروزه مرمت از حد اشخاص گذر کرده و همواره تیم­های تخصصی زیر نظر مرمتگران که مبانی مرمت را می­دانند و به باید و نبایدها در این رابطه آگاهی کامل دارند انجام می‌شود. پس از سازمان میراث فرهنگی انتظار می­رود در کنار تجربه استادکارانی که کار را به آنها سپرده و در بالای سازه به کار مشغول خواهند شد، از یک تیم متخصص در رابطه با مطالعات علمی کاشی­ها و مصالح جایگزین استفاده کنند. همچنین به­صورت اجتناب ناپذیر، قبل از روکش نمودن کاشی ها بر روی گنبد باید برای مهار ترک­های گنبد، مهندسان سازه تیم، مطالعات و اقدامات لازم را انجام دهند زیرا اگر سازه مهار نشود بروز این آسیب­ها امری عادی است و مرمت کاشی‌ها تاثیری در جلوگیری از آسیب های بعدی ندارد. همچنین  انتظار می­رود چند ماه قبل از سوار کردن داربست‌ها بر روی گنبد، با مطالعه، به فکر مصالح جدیدی در کنار مصالح سنتی باشند تا اشتباهات گذشته تکرار نشود.»

 وی در ادامه تاکید کرد: معتقدم این مساجد کمتر از کلیساهای موجود در کشور های دیگر ارزش ندارند که برای مرمت و جابجایی یک قطعه از آنها مدت زیادی مطالعه توسط چندین تیم تخصصی مرتبط انجام می­شود و تصمیم به صورت گروهی گرفته می‌شود. در تصمیم برای مرمت این بناهای ارزشمند ایرانی - اسلامی دیگر بحث روابط مطرح نیست بلکه دانش چند رشته­ای و نظارت مطرح است که امیدوارم به ‌آن توجه شود. مرمت مناره هم نسبت به گنبد ساده تر است و با برداشتن لایه های طبله کرده و باز چینی آنها بر طبق الگوی اصیل می­توان مناره را باز سازی کرد.» 

            

                          گنبد مدرسه چهارباغ هم باز به همان شیوه مرمت می‌شود

«مهدی فقیهی»، پژوهش‌گر میراث فرهنگی نیز با اشاره به ویژگی‌های ساختاری گنبد دوپوش مسجد جامع عباسی به "ایران نامه" گفت: «گنبدی با این عظمت باید بتواند توازن خود را در هر حالتی حفظ کند تا از آسیب در امان بماند و برای همین هم یک سنگ توازن چند تُنی در راس خُودِ گنبد بالایی قرار داده‌اند. اما طی مرمت‌هایی که در سال‌های گذشته انجام شده، به خاطر استفاده نامناسب از ملات، طبره یا ضخامت گنبد در برخی قسمت‌ها زیاد شده که ایجاد غوز کرده و باعث شده که توازن گنبد به هم بخورد و ترک خوردگی و شکاف هایی را در گنبد ایجاد کرده است.»

وی در ادامه افزود: «متاسفانه همان کسی که چند سال پیش کار مرمت را در این گنبد به این شکل انجام داده است اکنون دوباره کار مرمت گنبد مدرسه چهارباغ را نیز به صورت پاره وقت برعهده گرفته و حتی احتمال دارد که کار مرمت گنبد مسجد جامع عباسی هم دوباره به او سپرده شود که امیدواریم این روند متوقف شود و کار مرمت آثار تاریخی با طرح از پیش نوشته شده، زیر نظر یک شورای مرمت و توسط تیمی متشکل از کارشناسان علمی و استادکاران تجربی صورت گیرد تا از تکرار این مسائل جلوگیری شود.»