خانه های تاریخی اصفهان، 2) خانه صیفور قاسمی

خانه‌های تاریخی اصفهان، بخش دوم:

خانه تاریخی صیفور قاسمی: خانه  گردشگری

مهدی فقیهی ( میراث‌پژوه )

خانه صیفور قاسمی در ضلع غربی خیابان حکیم، در کوچه مقابل مسجد تاریخی حکیم و در محله قدیمی گرک یراق واقع شده است. این بنا که از ساخته های اواخر دوره قاجار به شمار می‌آید، به سبک و سیاق معمول ⁽¹⁾ آن زمان ساخته شده و بنابر اطلاعات موجود⁽²⁾ مالک آن یکی از نوادگان ظل‌السلطان⁽³⁾ حاکم وقت اصفهان بوده است، ولی در حال حاضر این خانه تاریخی به نام آخرین مالکش صیفور قاسمی نامیده می‌شود. نمای بیرونی این خانه که در ضلع جنوبی و هم جوار با کوچه قرار دارد با آجر چینی خفته به شکل نیمانیم^(۴) و قاب‌بندی‌های ⁽⁵⁾ متعدد داخل دیوار  که پنجره هایی را در خود جای داده‌اند تزئین یافته است. ورودی این بنا که در قاب بزرگ آجری با پوشش قوسی شکل قرار گرفته قبلا در میانه جبهه جنوبی قرار داشته که پس از مرمت ساختمان اندکی به گوشه جنوب شرقی متمایل گشته است. برای ورود به این خانه تاریخی از درب چوبی دو لته ای⁽⁶⁾ که به شیوه سنتی ساخته شده گذر می‌کنیم و به محوطه کریاس⁽⁷⁾ خانه وارد می‌شویم.

این مکان با ساختاری هشت ضلعی و فرورفتگی‌هایی میانه آنها به همراه تاقی عرق‌چین ⁽⁸⁾فوقانی خود بسیار زیبا جلوه می‌کند. از سمت غرب این محوطه به زیرخانه ⁽⁹⁾ و اتاق الحاقی نسبتاً بزرگی که در فضای پشتی خود سرویس‌های بهداشتی را جا داده اند، وارد می شویم و از جهت شرقی به پارکینگی که در گذشته به عنوان درشکه‌خانه ⁽¹⁰⁾ مورد استفاده بوده راه می‌یابیم. از روبرو و جهت شمالی این فضا نیز پس از طی چند پله و یک شِکن⁽¹¹⁾ به میان‌سرای⁽¹²⁾خانه می‌رسیم که چشم‌اندازی زیبا  را در برابر دیدگان ما می‌گشاید.

ازاره های ⁽¹³⁾ این حیاط مرکزی ⁽¹⁴⁾ با سنگ پارسی ⁽¹⁵⁾ پوشیده شده و بالاتر از آن با اندودی ⁽¹⁶⁾ از گچ، تاق‌نماهای⁽¹⁷⁾  جناغی⁽¹⁸⁾ زیبا و کنگره‌هایی⁽¹⁹⁾ بر قسمت فوقانی دیوار (رخ بام)⁽²⁰⁾ تکمیل یافته است. در وسط  این حیاط، آب‌نمای⁽²¹⁾ بزرگی با سه آب فشان⁽²²⁾ دیده می‌شود که دو باغچه با درختان سرو کهنسال از دو سو آن را احاطه کرده‌اند.  درگذشته در ضلع غربی این خانه اتاقی سه دری⁽²³⁾ وجود داشته که اکنون جزئی از ساختمان مجاور به شمار می آید ولی اتاق دیگری در همین سمت به واسطه ایوانی به حیاط  مرکزی مرتبط می‌گردد.

در مورد فضاهای جنوبی و شرقی این بنا در توصیف محوطه هشتی مطالبی آمد. اما در جبهه شمالی که غالب ارکان اصلی بنا در آن‌جا ساخته شده است، تالاری پنج‌دری⁽²⁴⁾ با فضاهای کوچک جانبی که گوشواره هایی⁽²⁵⁾ نیز برفراز خود دارند، این جبهه را تکمیل می‌کنند. در گذشته فضای  سمت چپ تالار محل آشپز خانه (مطبخ)⁽²⁶⁾ خانه بوده است که حوضی سنگی نیز برای ذخیره آب مصرفی در کنار خود دارد، همچنین اتاق فوقانی (گوشواره) این قسمت در حال حاضر برای  برگزاری نماز (نمازخانه)  استفاده می گردد. ولی اتاق طرف راستی که قرینه مکان فوق‌الذکر ساخته شده با فضاهای تودرتوی دیگری مرتبط می‌گردد که از ضلع جنوبی  به درشکه‌خانه (پارکینگ امروزی) راه می‌یابند. از اتاق گوشواره این مکان نیز هم اکنون به‌عنوان محل سکونت سرایدار استفاده می‌شود. اما برای دسترسی به ورودی تالار و اندرونی⁽²⁷⁾ (درون‌ خانه) پس از عبور از دو پله‌ای که در دل خود شباک‌هایی⁽²⁸⁾ از سنگ پارسی جای داده اند، وارد دو راهروی غربی و شرقی می‌شویم که با تزئینات مقرنس⁽²⁹⁾، قطاربندی⁽³⁰⁾ و خطوط تزئینی ⁽³¹⁾ (شیر و شکر) داخل و اطراف تاقچه‌ها⁽³²⁾ تزئین یافته‌اند و ارتباط بین میان‌سرا (حیاط مرکزی) و اندرونی (حیاط پشتی) را برقرار می‌سازند.  

        

در راهروی غربی علاوه بر ورودی‌هایی که برای دسترسی به حیاط و اتاق ضلع غربی اندرونی تعبیه شده، چاه آبی نیز با عمق تقریبی 8 تا 10 متر هم جوار با مطبخ قرار گرفته که آب مورد نیاز خانه را تأمین می کرده است.  اما از راهروی دیگر سوای دسترسی به اتاق شرقی و حیاط کناریش به پلکان‌هایی برای راه یابی به فضای گودال باغچه ⁽³³⁾ و پشت بام اندرونی برمی‌خوریم. پس از ورود به فضای پشت‌بام  در ضلع جنوب غربی آن حوضی سنگی و چرخ چاهی می بینیم که به واسطه آنها کار آب‌رسانی به دیگر نقاط خانه را تسهیل می‌کرده‌اند. از گستره این بام در فصول گرم به عنوان مهتابی (بهار خواب) ⁽³⁴⁾ سود می‌برده اند. اکنون به توصیف محوطه اندرونی خانه می‌پردازیم که در سمت جنوبی آن اُرسی⁽³⁵⁾  گره‌چینی⁽³⁶⁾شاه‌نشین قرار گرفته و در کنارش دو فضای کفش کن⁽³⁷⁾ با درهای چوبی، ورودی تالار را تأیید می‌کنند. در بدو ورود به تالار با محیطی دلنشین با  آسمانه‌ای⁽³⁸⁾ رفیع، قندیل‌های آویخته⁽³⁹⁾ و گچ‌بری‌هایی به شکل قطاربندی و تزئینات اسلیمی و ختایی⁽⁴⁰⁾ همراه با آیینه‌کاری با قطعات زیبای آیینه‌های معرق و نیز خطوط تزئینی در اطراف سقف، دیواره‌ها، تاقچه‌ها  و بالاتاقچه‌ها⁽⁴¹⁾ به همراه  ارسی‌های گره‌چینی با شیشه‌های رنگی بر می‌خوریم تا فضای بهشت‌گونه‌ای را برایمان تداعی کند. در شمال این تالار  شاه‌نشینی⁽⁴²⁾ قرار گرفته که پوشش فوقانی  آن تاقی گهواره‌ای⁽⁴³⁾ کم‌خیز می‌باشد و به واسطه قوس  تویزه‌ای ⁽⁴⁴⁾ به سقف تالار پیوند می‌خورد. گچ‌بری‌های این قسمت به شکل مقرنس‌های پتکانه⁽⁴⁵⁾ نمود یافته‌اند. ارسی‌های این تالار که با صنعت گره‌چینی همراه با شیشه‌های الوان و رنگی ساخته شده، ارزش و زیبایی این مکان را صد چندان می‌کند . ولی از این فضا که بگذریم در سه ضلع دیگر اندرونی اتاق‌هایی با در و پنجره‌های به سمت حیاط  دیده می‌شوند  که از این اتاق‌ها اغلب در فصول سرد سال برای بهره گیری بهتر از نور آفتاب استفاده می کرده اند. داخل این اتاق‌ها به جز قطاربندی‌های قسمت فوقانی تاقچه‌ها و خطوط موازی شیرو شکر⁽⁴⁶⁾ تزئینات خاص دیگری وجود ندارد، تنها در اتاق‌های غربی و شرقی دو شومینه⁽⁴⁷⁾ دیواری به شیوه قاجاری ساخته شده اند که هنوز لطف و ملاحت دوران گذشته را حفظ کرده اند.  در قسمت میانی این حیاط نیز فراخ‌گاهی (روزن) ⁽⁴⁸⁾ بزرگ دیده می‌شود که برای نوررسانی به نشیمن‌گاه‌های اطراف گودال باغچه تعبیه کرده اند و برای امنیت بیشتر ساکنین خانه  دور تا دور آن را با  فخر و مَدینی ⁽⁴⁹⁾ آجری پوشانده اند.

برای دسترسی به این مکان از پلکانی که در انتهای راهروی شرقی قرار دارد استفاده می نماییم و پس از ورود مشاهده می کنیم که اتاق‌های شرقی و غربی و شمالی، این فضا دقیقاً قرینه اتاق‌های طبقه فوقانی ساخته شده‌اند تنها در ضلع جنوبی این حیاط مکانی به صورت شکم دریده (صلیبی)⁽⁵⁰⁾ ساخته شده که با پوشش فوقانی خیمه ای ⁽⁵¹⁾ شکل به همراه قوس های پنج و هفت ⁽⁵²⁾ و تاق‌های گهواره‌ای کم خیز اطراف، تمامی بار تالار و شاه‌نشین را به دوش می‌کشد. در چهار جانب این قسمت طاقچه‌هایی با هلالی‌سازی⁽⁵³⁾مرسوم دوره قاجاری تعبیه شده است تا به زیبایی این مکان بیافزایند. همچنین به دلیل خنک بودن فضای این مکان، در گذشته از آن برای نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی استفاده می‌کرده اند.  

           

        

آجر فرش اطراف فضای گودال باغچه به شکل تور‌باف⁽⁵⁴⁾ صورت پذیرفته و سقف آن که حیاط طبقه فوقانی نیز به شمار می‌آید توسط چهارستون که در مرمت‌های انجام شده با آهن بازسازی و استحکام بخشی شده اند، نگهداری می‌شود. جرزها و دیوارهای گودال باغچه برخلاف دیگر نقاط خانه دارای تزئینات نقاشی روی دیوار به شکل نقوش ختایی و اسلیمی بوده که به مرور زمان آسیب فراوان دیده اند. در خاتمه لازم به ذکر است در گذشته راه گذری از اتاق شمالی گودال باغچه به تکیه‌ای^{(55 )} به نام بنکدار⁽⁵⁶⁾ وجود داشته که در دوران متأخرتر مسدود گردیده است.

توجه: مکانی که خانه صیفور قاسمی در آن قرار دارد از بافت‌های قدیمی شهرهای اصفهان به شمار می‌آید و آثار تاریخی ارزشمندی را در دل خود جای داده است. لذا شایسته است با تحقیق و اهتمام بیشتر از تخریب این آثار گران‌سنگ جلوگیری گردد.

توضیحات:

1- سبک و سیاق معمول: معماری متداول دوران صفوی و قاجار که به سبک اصفهانی معروف بوده است. 2– اطلاعات موجود: از راه تحقیق، پژوهش و پرس و جو از مالکان قبلی این خانه تاریخی به دست آمده است. 3– ظل السلطان: پسر ارشد ناصرالدین شاه که پس از مرگ پدر به دلیل این‌که مادرش از خانوادهای عامی به شمار می‌رفت و تبار قاجاری نداشت از تاج و تخت به دور ماند و برادرش مظفرالدین شاه به حکومت رسید. 4-  نیمانیم: نوعی روش آجرچینی که نیمی از یک آجر بر میان آجر دیگری قرار می گیرد. 5-  قاب‌بندی: فرو رفتگی‌هایی بر روی  دیوار یا جرزها که به شکل مربع یا مستطیل می باشد و برای ایجاد عناصر تزئینی یا تأیید فضاهای بنا شکل می گیرد. 6- دو لته‌ای: دو لنگه‌ای. 7- کریاس: (هشتی)، فضای سرپوشیده‌ای پس از درگاه ورودی که برای منتظر ماندن میهمان ساخته شده است.  8- عرق‌چین: نوعی تاق مدور و گرد. 9– زیر‌خانه: همان زیرزمین. 10- درشکه‌خانه: جایی نزدیک اصطبل اسب‌ها که برای نگهداری درشکه ساخته می‌شده است.  11-شِکن: شکستگی، خمیدگی. 12- میان‌سرا: حیاط مرکزی.  13- ازاره: پوششی که از پائین تا فاصله 50/1 متری دیوار را می پوشاند.  14-حیاط مرکزی: حیاط اصلی و میانی خانه. 15- سنگ پارسی: نوعی سنگ سیاه یا سفید که در گذشته برای پوشش کف و ازاره‌های بناها استفاده می‌شده است. 16– اندود: پوشش خارجی. 17-‌ تاق‌نما: فرورفتگی داخل دیوار که برای تزئین و زیبایی بیشتر ایجاد می‌کردند. 18– جناغی: تیزه دار. 19– کنگره: برآمدگی‌ های آجری، خشتی و سنگی بیرون آمده از رخ بام که جنبه تزئیناتی داشته و برای جلوگیری از ریزش آب گل آلود باران به دیواره های گچی به کار می‌رفته است. 20– رخ بام: انتهای فوقانی دیوار (لبه‌ بام) . 21- آب‌نما: حوض. 22 – آب‌ فشان: فواره (عنصری برای انتقال جهش  آب به سمت بالا). 23 – اتاق سه دری:  همان اتاق نشیمن. 24- پنج دری: تالار پذیرایی از میهمان که اصطلاحاً به شاه‌نشین معروف است . 25- گوشواره: بالاخانه دو طرف تالار. 26- مطبخ: محل پخت غذا (آشپزخانه). 27- اندرونی: فضای خصوصی خانه (درون خانه). 28- شباک: روزن مشبک سنگی یا گچی. 29- مقرنس: نوعی از تزئین که با آجر، کاشی یا گچ صورت می‌پذیرد و متشکل از آلت‌های سه بعدی کنار یکدیگر است. 30- قطاربندی: مقرنس‌های ظریف و ریز به هم پیوسته حاشیه تاق و تاقچه‌ها. 31- خطوط تزئینی: گونه ای از تزئینات که به شکل خطوط موازی و قوسی شکل در لبه دیوارها و تاقچه‌ها کشیده می‌شود. 32- تاقچه: فرو رفتگی داخل دیوار که برای زیبایی بیشتر اتاق و قرار دادن اشیای مختلف در آن  تعبیه شده است. 33- گودال باغچه: حیاطی گود نشسته که از فضاهای اطراف آن برای سکونت استفاده می‌کردند. 34– بهار خواب: همان مهتابی است. به فضای پس نشسته و بدون سقفی می گویند که از یک جهت بسته و از جهات دیگر باز باشد. 35- اُرسی: پنجره‌های بالارو با تزئینات زیبای گره‌چینی که اغلب از طرف طولی یک طرف تالار را می‌پوشاند. 36- گره چینی: گره چینی نقوش هندسی منظم و هم‌گونی را گویند که از قرار گرفتن قطعه های چوبی موسوم به آلت و لغت در کنار یکدیگر شکل می گیرد. 37-  کفش کن: فضایی نیمه باز که قبل از در ورودی تالار یا اتاق‌ها قرار گرفته و آن‌ها را به فضای باز مرتبط می‌سازد این فضا مکانی برای گذاردن کفش بوده است. 38- آسمانه: به سقف گویند. 39– قندیل‌های آویخته: چراغ آویخته که معمولاً با بدنه فلزی مشبک و منقوش ساخته می شود. 40- اسلیمی و ختایی: تزئیناتی که به شکل گل و بوته و بندهای مارپیچی شکل برای زیبایی جرزها و دیوارها روی آنها نقاشی می‌کنند. 41– بالا تاقچه: تاقچه بالایی. 42- شاه نشین: تورفتگی جبهه طولی تالار که برای نشستن میهمانان و بزرگان می‌باشد. 43– تاق گهواره‌ای: نوعی پوشش فوقانی کمخیز به شکل گهواره. 44- تویزه: نوعی قوس بارکش که با گچ ساخته شده است. 45- پتکانه: نوعی از مقرنس پلکانی. 46– شیر و شکر: نوعی از خطوط تزئینی. 47 - شومینه: بخاری دیواری. 48– روزن: حفره یا سوراخی برای نوررسانی. 49- فخر و مَدین: مشبک آجری. 50– شکم دریده: فضایی با قاعده ای صلیبی شکل که از ترکیب دو قسمت متقاطع تشکیل می‌یابد. 51- پوشش خیمه‌ای: نوعی تاق که شبیه خیمه است. 52- پنج و هفت: نوعی قوس تیزه دار کم خیز. 53- هلالی مازه دار: پوشش قوسی شکل بدون تیزه. 54- تورباف: نوعی از چینش آجری به شکل لوزی‌هایی متعدد در کنار یکدیگر که مانند تور می باشد. 55-تکیه: مکانی که در گذشته در آن مراسم مذهبی از جمله تعزیه خوانی و عزاداری برگزار می‌شده است. 56-بنکدار: در گذشته به عمده فروش خوار و بار بنکدار می‌گفتند و تکیه  مورد نظر متعلق به یکی از این افراد بوده است. 

* عکس‌ها از مهدی فقیهی