شیر به‌جای یوزپلنگ

خطرات زیست محیطی مبادله شیر با یوزپلنگ ایرانی

به‌تازگی و در پی درخواست هند مبنی بر مبادله شیر این کشور با یوزپلنگ ایران، اورس برایتن موزر، رئیس گروه ویژه گربه‌سانان اتحادیه جهانی حافظت از طبیعت با اشاره به جمعیت محدود یوزپلنگ ایرانی، خروج این گونه از کشور را خطرناک دانست. به گزارش بی‌بی‌سی،سال‌هاست که هند از ایران می‌خواهد چند قلاده یوزپلنگ ایرانی به سازمان محیط زیست این کشور بدهد تا نسل منقرض شده یوز آسیایی دوباره در هند احیا شود، اما ایران تاکنون این درخواست را رد کرده بود. چندی پیش هم هند درخواست مبادله یوزپلنگ ایرانی با شیر هندی را مطرح کرد. به عقیده کارشناسان جهانی محیط‌ زیست خروج یوزپلنگ ایرانی از این کشور و ارسال آن به هند می‌تواند برای این گونه خطرناک باشد. شیر ایرانی آخرین بار در سال ۱۳۲۴ در اطراف رودخانه دز و کرخه دیده شد. درحالی که در جنگل "گیر" هندوستان، حدود ۴۰۰ قلاده از این گونه وجود دارد. از طرف دیگر یوز آسیایی که در هندوستان به وفور وجود داشت در حال حاضر فقط در ایران وجود دارد.

دکتر اسماعیل کهرم، کارشناس محیط‌زیست در این باره گفت: "مبادله این دو گونه جانور، برمی‌گردد به این داستان که جانوری که در تمام آسیا وجود داشته الان ما آن را در ایران داریم و به جای آن باید شیری را بگیریم که روزی در ایران بوده و حالا در هندوستان وجود دارد."

کهرم افزود: "برای این مبادله ما به دو سوال باید پاسخ دهیم. یکی این‌که با این جانوران چه کار می‌خواهیم بکنیم. آیا می‌خواهیم آنها را در قفس بیاندازیم تا در باغ وحش مردم بیایند و ببینند؟ یا آن‌که آنها را در پهنه‌های طبیعی رها کنیم؟"

از سوی دیگر اگر قرار بر اجرای این تبادلات باشد، باید شرایط زیست‌محیطی نیز برای زندگی این جانوران فراهم شود.

اگر ایران، شیر آسیایی را از هندوستان بگیرد، مشکل اینجاست که شرایط زیست‌محیطی برای این گونه، در اطراف دشت ارژن و یا در کنار رودخانه دز و کرخه وجود ندارد.

اسماعیل کهرم گفت: "از طرفی هندوستان با یوز ایرانی می‌خواهد چه کاری انجام دهد؟ آیا می خواهد آن را برای برنامه همانند سازی از ایران بگیرد؟ یا می خواهند این جانوران را در یک محوطه محصور بیاندازند تا زاد و ولد کنند و در نتیجه انحصار ایران را از داشتن یوزپلنگ آسیایی بگیرند؟"

کهرم افزود: "اینها موضوعاتی است که باید بین ایران و هندوستان مورد بحث و بررسی قرار گیرد تا دو طرف در مورد آن به یک نتیجه منطقی برسد."

بنابراین به گفته او مبادله یوزپلنگ ایرانی و شیر آسیایی بین ایران و هند نیار به بررسی کارشناسانه و دقیق تری دارد.

مبادله گونه‌های در معرض انقراض و ایجاد محیط زیست مناسب برای آنها یکی از مهم‌ترین مباحث محافل جانورشناسان در دنیاست.

گفتنی است که شیر ایرانی،بخشی از نماد ملی و نشان پرچم ملی ایرانیان است و از دیرباز در این سرزمین می زیسته و ردپای این این جاندار زیبا و قدرتمند را در بسیاری از سنگ‌نگاره‌ها، سکه ها، اسناد و متون تاریخی می‌توان دید. برای نمونه حمداله مستوفی در سال 740 هجری در کتاب نزهت‌القلوب  از فراوانی شیر در بیشه زارهای دشت ارژن سخن به میان می آورد. ظل السلطان حاکم مستبد و شکارگر اصفهان در دوره قاجاریه نیز که لطمات زیادی به گنجینه‌های جانوری ایران وارد کرده، در خاطرات خود از شکار شیرهای دشت ارژن فارس یاد کرده است. ویلیام اوزلی برادر سر گور اوزلی (سفیر انگلیس در دوران قاجار) نیز ضمن اشاره به زیستگاه شیر در جنوب ایران می‌نویسد که بوشهر به علت داشتن شیر زیاد به معدن شیر معروف بوده است. همچنین گزارش‌هایی نیز از مشاهده دسته‌های 2 تا 5 تایی شیر ایرانی در بیشه‌زارهای جنوب شوش در دست است و طبق گزارش ‌های ثبت شده، در سال 1321 خورشیدی یکی از آخرین بازماندگان شیر ایرانی در شمال غربی دزفول شکار شده است. اگر چه به خاطر عواملی همچون شکار ، طعمه گذاری و تخریب زیستگاه های طبیعی، نسل شیر ایرانی در ایران از میان رفته است اما زیرگونه‌ای از آن همچنان در جنگل های گیر در کتیاور در شمال‌غربی هندوستان زندگی می کنند و متاسفانه شیر ایرانی که نقش آن از دیرباز نماد و نگهبان هویت ملی و زینت بخش پرچم کشور ایران بوده است امروز چنان از سوی ایرانیان با بی مهری مواجه شده است که علاقمندان شیر در هندوستان تمایل دارند تا شیر ایرانی را به جای نام علمی  Panthera Leo Persica به نام شیر هندی یا Panthera Leo Indiaca  بنامند.

به گزارش انجمن یوزپلنگ ایرانی، یوزپلنگ آسیایی نیز زمانی از شبه قاره هند تا افغانستان، ترکمنستان و ایران تا شبه جزیره عربستان و سوریه پراکنده بود. آخرین گزارش مستند از یوزپلنگ در هندوستان به سال 1947 برمی گردد که حاکم ایالت کوروای با شلیک دو گلوله به سه یوز که در تاریکی شب در نور ماشین بی حرکت مانده بودند، آنها را از بین برد. از آن زمان به بعد یوزپلنگ به سرعت از سرتاسر قلمرواش ناپدید شد. امروزه بیش از 20 سال است که ایران آخرین پناهگاه یوزپلنگ آسیایی در دنیا به شمار می رود هرچند گاهی گزارش‌های غیرمستند مبنی بر وجود یوزپلنگ در مرز پاکستان با ایران به گوش می‌رسد.

تا پیش از جنگ جهانی دوم، جمعیت یوزپلنگ در ایران در حدود 400 قلاده بود که تقریبا در تمام مناطق استپی و صحرایی نیمه شرقی کشور و بخشهایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می‌شد. ولی ورود خودروی جیپ به کشور پس از جنگ باعث کشتار گسترده طمعه مورد علاقه یوز و در نتیجه کاهش جمعیت یوزپلنگ شد. در سال 1338 کانون شکار ایران یوزپلنگ را حمایت شده اعلام نمود. با اعمال اقدامات حفاظتی، جمعیت طعمه در بسیاری از مناطق کشور روبه افزایش نهاد که این باعث افزایش جمعیت یوزپلنگ نیز شد. مشاهده یوزپلنگ در مناطق مختلف افزایش یافت که این احیا جمعیت نتیجه تاثیرات قوانین و مقررات حفاظتی بود که اعمال شد. در اواسط دهه 1350، جمعیت یوزپلنگ در ایران 300-200 قلاده تخمین زده می شد. در آن زمان، قلمرو یوزپلنگ تقریبا تمام مناطق کویری نیمه شرقی کشور را در بر می گرفت که از جمعیت انسانی کمی برخوردار بود.

در اواخر دهه 1350 حفاظت از حیات وحش برای چند سال دچار اختلال گردید. اکثر مناطق به وسیله دامداران اشغال و دشت‌های صاف و استپ‌ها جولانگاه خودروها و موتورسیکلت‌های قدرتمند صحرایی شد که گونه‌های کویری مثل آهوی ایرانی، جبیر، گورخر و همچنین یوزپلنگ را تعقیب و شکار می‌کردند. منطقه حفاظت شده خوش ییلاق که زمانی مناسب‌ترین زیستگاه یوزپلنگ در آسیا بود تقریبا از بین رفت و برای آخرین بار در سال 1362 یوزپلنگ در آن دیده شد. یوزپلنگ از بسیاری از مناطق زیست خود ناپدید شد و محدوده پراکنش آن به بعضی مناطق دور دست که در آنجا طعمه کافی و امنیت نسبی وجود داشت، محدود شد.

 امروز حداقل جمعیت یوزپلنگ در کشور بین 70 تا 80 قلاده تخمین زده می‌شود و به واسطه اقدامات حفاظتی در 40 سال گذشته اکنون یوزپلنگ آسیایی تنها در ایران به زندگی خود ادامه می‌دهد، اما همچنان نسل آن در معرض خطر انقراض قرار دارد.