طرح اغماء میدان عتیق !

طرح احیاء میدان عتیق،

لباسی که برتن اصفهان زار خواهد زد

گزارش و عکس : شاهین سپنتا

ملکشاه سلجوقی، اصفهان را به پایتختی برگزید. شهری در مرکز حکومت سلجوقیان در قلب ایران. پس شایسته بود تا با شاهکارهای معماری همچون مدرسه های زیبا، چندین بازار، کاخ های باشکوه و مسجدهای بزرگ، بر شکوهمندی شهری چنین سزاوار، افزوده شود. پس هنرمندان دست به کار شدند و شاهکارهایی بی مانند همچون گنبد تاج الملک را به عنوان زیباترین گنبد آجری جهان که تاکنون دست بشر بر زمین پدید آوررده، در پیرامون میدانی بس فراخ بنا نهادند.  مسجد جامع را در گذر زمان برای گردهمایی مردم و برای عبادت و قضاوت و تبادل افکار و کارهای روزانه دیگر ساختند و با 9 درگاه ورودی به گونه ای در مرکز شهر بنا شده که از همه جا قابل دسترسی باشد و شبکه ای از کوچه های بسیار به صورت شعاع وار به میدان اصلی شهر واقع در ضلع شرقی مسجد ختم می شوند. چون مسجد جامع جایگاه آمد و شد مردم ، شاهان ، وزیران ، امیران و ملایان بود یا به سخن دیگر مرکز سیاسی، حکومتی و مذهبی اصفهان به شمار می رفت پس بهترین جای برای هنرنمایی هنرمندان از معماران تا نجاران و از سنگتراشان تا کاشی کاران و گچ بُرها و آجر تراشان بود، تا هنر خود را در آنجا عرضه کنند.

 

تصویر یک : صفه جنوبی معروف به صفه صاحب در مسجد جامع عتیق

 

تصویر2 : گردونه مهر در ایوان غربی مسجد جامع عتیق 

 

تصویر3  : گچ بری بی نظیر محراب اولجایتو

 

تصویر 4 : شبستان زمستانی مسجد جامع عتیق 

مسجد جامع عتیق دربرگیرنده گنجینه معماری دوران های مختلف تاریخی از دیلمیان تا صفویان و از عناصر اصلی ، مهم و شکل دهنده میدان بزرگ اصفهان در دوران سلجوقیان یا « میدان عتیق »  است. اهمیت این میدان تاریخی را با بناهایش همچون بازار در حاشیه غربی میدان،  مسجد جامع در شمال و مقبره خواجه نظام الملک در جنوب شرق، گنبد تاج الملک در شمال مسجد جامع، قیصریه در جنوب، ارگ سلجوقی، کاخ ها و ساختمان های حکومتی در شرق و جنوب شرق، مدرسه سلطان سنجر، مدرسه و منار علی در جنوب غربی و مجموعه هارون ولایت ( هارونیه ) در غرب و منار چهل دختران، هنگامی به درستی درخواهیم یافت که بدانیم « میدان کهن » یا « میدان عتیق»، نقطه آغازین چهار محور فرهنگی- تاریخی در شهر اصفهان است:

1- محور تاریخی عتیق - جوباره: از میدان سلجوقی ( عتیق ) شروع می شود و با عبور از بازار غاز محور جوباره و خیابان کمال به میدان زیبای ساربان و از آنجا به میدان چهل دختر می رسد و با عبور از کنار منارهای زیبای این مسیر به خیابان سروش و دروازه دیلمی ختم می شود.

2- محور تاریخی نظام الملک – هارونیه:  از جنوی شرقی میدان عتیق از مقبره هارون ولایت و مسجد و کوچه حیدر میرزا تا مقبره جعفر و اسماعیل است و از کوچه های معروف به خان و محله احمد آباد به مقبره خواجه نظام الملک و قبرستان دارالبطیخ ختم می شود.

3- محور تاریخی عتیق – دردشت: از ضلع غربی میدان عتیق شروع می شود و با عبور از حمام شاه علی و بخشی از محله جماله و حمام شیخ بهایی به مقبره « بخت آغا » می رسد و پس از بازار دردشت و عبور از خیابان ابن سینا به دروازه ساسانیان ختم می شود. 

 

تصویر 5 : میدان سلجوقی و محور تاریخی دردشت 

4- محور تاریخی عتیق- جماله: از ضلع شرقی میدان عتیق شروع می شود و با عبور از محله جماله و کاروان سرای درب زنجیر و بازار حاج محمد جعفر به قصر جمیلان ختم می شود.

« میدان سلجوقی » یا میدان عتیق، تا میانه دوران صفوی نقش مرکزی در حیات اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و اقتصادی شهر اصفهان داشت اما با رونق گرفتن « میدان نقش جهان » رفته رفته از اهمیت میدان عتیق کاسته شد و  در دوران قاجار با جابجایی پایتخت از اصفهان به تهران، نقش محوری میدان عتیق بسیار کمرنگ شد و پس از احداث خیابان عبدالرزاق در دوره پهلوی، میدان عتیق یا میدان کهن به دو قسمت تقسیم شد ، ساختار خود را به کلی از دست داد و در کنار میدان کهن، میدان جدید مدوری بدون هویت تاریخی و فرهنگی ایجاد شد که به نام میدان کهنه نامیده شد اما چون به پاتوق فروشندگان سبزی و میوه تبدیل شد آن را « سبزه میدان » نیز نامیدند.    

اما سرگذشت تلخ میدان عتیق به اینجا ختم نمی شود، چون پس از سال ها که مسجد جامع اصفهان و بناهای پیرامونش به حال خود رها شده بود و مورد انواع بی مهری ها قرار می گرفت، این بار « سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان » که پیش تر هم به بهانه مرمت، دخالت های جبران ناپذیری در آثار تاریخی اصفهان داشته، تصمیم گرفته است که لباسی نو بر تن میدان کهن بپوشاند و « میدان عتیق و مجموعه پیرامون آن را » به اصطلاح احیاء کند و در اطلاعیه هایی هم که در این مورد صادر کرده است هدف از انجام این پروژه را « رفع محرومیت از این منطقه و شکوفایی دوباره این محور تاریخی » بیان کرده است. 

 

تصویر 6 : آجرکاری های تاق و چشمه های راهروی غربی –  شرقی شبستان صفوی مسجد جامع عتیق

 

تصویر 7 : دودکش بخاری درست زیر همان آجرکاری های بی نظیر

 

تصویر 8 : نصب غیر استاندارد و خطر ساز اجاق گاز در محوطه مسجد

 

تصویر 9 : لوله کشی و عبور کابل برق در شبستان ها خطرآفرین برای مردم و میراث فرهنگی

 

تصویر 10 : نفوذ رطوبت در پی و تخریب دیوارهای مسجد جامع عتیق

 

تصویر 11 : چسباندن آگهی درس معارف اسلامی روی کاشی های تاریخی

اما نکته مهم این که در طرح های تهیه شده برای این بازسازی ها آنچه که بیش از هر چیز رخ می نماید محیط های تجاری و مراکز خرید است ( فروشگاه های پیرامون میدان به مساحت 23349 متر  مربع و مساحت مرکز خرید موسوم به کمر زرین 15250 متر مربع و مساحت محوطه اطراف مرکز خرید 3575 متر مربع )  که قرار است به دست سوداگر شهرداری در این محل ایجاد شود و جمعیت انبوهی را برای خرید و فروش به این محل که می توانست بیشتر رنگ و بوی فرهنگی داشته باشد تا تجاری، بکشاند.

ولی فاجعه اصلی هنگامی رخ می دهد که این جمعیت انبوه را بخواهند جابجا کنند و طبیعی است که برای انجام این کار باید درست در زیر این محوطه تاریخی تونل مترو  و زیر گذر ( 314/35 متر مربع )  ایجاد کنند و برای توقف انبوه خودروهای کسانی که برای خرید به این محل کشانده می شوند پارکینگ های متعدد ( فاز یک پارکینگ میدان 36332 متر مربع و پارکینگ مرکز خرید 6825 متر مربع ) ایجاد کنند و مساحت زیادی از زمین های منطقه را که می توانست کاربری فرهنگی و فضای سبز داشته باشد به پارکینگ تبدیل کنند.    

ابعاد دیگر فاجعه هنگامی مشخص می شود که در توجیه حفاری های متعدد در زیر بافت تاریخی، سازمان نوسازی و بهسازی اعلام می کند که پیش از انجام این پروژه مطالعات باستان شناسی صورت گرفته و شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و شورای عالی معماری و شهرسازی کشور این پروژه را مورد تصویب قرار داده اند. همچنین طبق بند دوم مصوبه شصت و ششمین جلسه شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور به تاریخ 22/ 12/ 85 نیز بر عبور مترو از بافت تاریخی تاکید شده است. در این مصوبه آمده است : « به منظور توسعه حمل و نقل عمومی به ویژه حمل و نقل ریلی درون شهری، خط دوم قطار شهری اصفهان در مسیر شرقی – غربی به طول حدودا 23 کیلومتر از دپوی زینبیه تا میدان شهدای خمینی شهر با عبور از خیابان های زینبیه شمالی، میدان لاله، زینبیه جنوبی، میدان قدس، علامه مجلسی، میدان قیام، هاتف، چهارراه شکرشن، حافظ، شمال میدان امام [ میدان نقش جهان ] ، سپاه [ خیابان سپه ]،میدان امام حسین [ دروازه دولت ]، علیقلی بیک، چهارسوق، آذرمهر، تقاطع بزگراه خرم – خیام ، بلوار اشرفی اصفهانی، و نهایتا میدان شهدای خمینی شهر خواهد بود. نحوه اجرا، اتخاب ناوگان، تجهیزات، ایستگاه ها، ظرفیت عملکرد سیستم و تعداد واگن ها می بابست به تائید کمیته فنی شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور برسد.»

 

تصویر 12 : نقشه عبور خط  شرقی – غربی مترو اصفهان از میان بافت تاریخی

در این مورد، دکتر علیرضا جعفری زند، باستان شناس، در پاسخ به پرسشی درباره تاثیرات گذر خط دوم مترو  اصفهان و تونل های زیرگذر، روی بناهای تاریخی این منطقه گفت : « بدون تردید ایجاد تونل های مترو به سازه های تاریخی از جمله مسجد جامع و مناره مسجد علی و غیره آسیب های جدی وارد خواهد کرد و همچنین آثاری که در ادوار تاریخی به صورت لایه لایه بر روی هم انباشته شده اند و در این محوطه قرار دارند، نیاز به کاوش و مطالعه دارند »

 به این ترتیب به نظر می رسد که همه نهاد های دولتی دست به هم داده اند تا بافت تاریخی یکی از کهن ترین شهرهای ایران را به بهانه احیای میدان عتیق با احداث مترو برای مشتریان مراکز پرسود تجاری که قرار است جنس های بنجل چینی را به فروش برسانند، تخریب کنند. 

 

تصویر 13 : دستگاه های حفاری در میدان کهنه اصفهان

و اما ادعای سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان مبنی بر این که " پیش از انجام این پروژه مطالعات باستان شناسی صورت گرفته و شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و شورای عالی معماری و شهرسازی کشور این پروژه را مورد تصویب قرار داده اند" نیز جای تامل بسیار دارد. گویا این سخن برای آن بیان شده که عبور مترو و مصوبه شورای عالی ترافیک توجیه شود چون روشن نیست که شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر مبنای کدام گزارش کاوش منتشر نشده، چنین نظریه ای را صادر کرده است.

می دانیم که پیش از انقلاب، کار مطالعه و مرمت مسجد جامع اصفهان بر عهده کارشناسان « موسسه ایتالیایی مطالعات شرق نزدیک و شرق دور» یا « ISMEO » قرار گرفت. ایزمئو از سال 1343 بر روی آثار تاریخی  تخت جمشید، پاسارگاد و اصفهان کارهای مرمتی انجام داده بود و در این مسائل تجربه داشت به همین دلیل پی گردی و مرمت مسجد جامع اصفهان در سه مرحله در سال های 1350 و 1351 صورت گرفت. بررسی آثار پیش از اسلام در این محل از سوی ایزمئو به پرفسور « شراتو » واگذار شد. پی گردی که به وسیله او انجام شد تا سال 1357 ادامه داشت و بازتاب گسترده ای در روزنامه های آن زمان داشت اما با آغاز انقلاب اسلامی متوقف شد و روی ترانشه ها را با تخته هایی پوشاندند و بر روی آن آجر فرش کردند. در چنین هنگامه ای که هیچ فعالیت نظارتی، حفاظتی، پژوهشی و مرمتی در این محل انجام نمی شد،  در سال 1374 بخشی از ضلع غربی بیرون از محوطه مسجد  که  مورد کاوش قرار نگرفته بود برای ایجاد کتابخانه  موسوم به « علامه مجلسی » و گسترش آن مورد خاکبرداری غیر اصولی قرار گرفت. به هنگام خاکبرداری آثار ساختمانی و آثاری از یک نقب دیده می شد  که از میان رفت. همچنین در ضلع شرقی مسجد و ورودی کنونی آن، حمامی به نام حمام سنگتراش ها وجود داشت که به وسیله سازمان اوقاف و امور خیریه و با نظارت سازمان میراث فرهنگی ( ! ) در سال 1372 برای ایجاد یک پاساژ تجاری تخریب شد. در هنگام خاکبرداری این حمام نیز آثار پی های ساختمانی و سفالینه های زیادی دیده می شد.

 چند سال بعد،  در سال 1378 با سفر « گالدیری » به ایران، قسمت هایی که او در صحن جنوبی مسجد کاوش کرده بود، برای بازدید دوباره اش گشوده شد که منجر به سرقت قطعه ای گچ بری تاریخی توسط افراد سودجو شد اما خوشبختانه بخش هایی که « شراتو » کاوش کرده بود و مربوط به دوران پیش از اسلام بود، گشوده نشد و هنوز مسدود می باشد.

به این ترتیب، تاکنون گزارش نهایی ایزمئو از مسجد جامع منتشر نشده است و ضروری است که کاوش های بیشتری در این محل صورت گیرد اما در گزارش مقدماتی که پرفسور شراتو منتشر نمود، آمده است که مسجد بر روی آثار تاریخی ساخته شده از خشت خام و کاهگل برپا شده است و در میان آن آثار بخشی از یک دهکده قدیمی را که بعدها در دوران اسلامی اصفهان کنونی بر روی آن شکل می گیرد، می توان تشخیص داد. این بقایای ساختمانی احتمالا مربوط به اواخر دوران ساسانی است که در دوران اولیه بعد از اسلام ، بین قرن اول و دوم هجری نیز با تغییراتی مورد استفاده بوده تا این که کل محوطه زیربنای مسجد قرار می گیرد. همچنین در آثار به دست آمده از زیر گنبد نظام الملک قسمتی از یک ستون گچ بری شده دوران ساسانی را می توان دید که به نظر می رسد در اوایل دوران اسلامی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است.

دکتر علیرضا جعفری زند، باستان شناس، در کتاب « اصفهان پیش از اسلام » با اشاره به نوشته های مورخانی همچون « مافروخی » ، « ابونعیم » و دیگران این دیدگاه را که مسجد جامع اصفهان بر روی بقایای آتشکده ای از دوران ساسانیان بنا شده، یاد آوری می کند و با بررسی نتایج گمانه زنی های کاوشگران ایتالیایی در مسجد جامع و مطالعه آثار جمع آوری شده چون سفال، آجر و ملات در آزمایشگاه پژوهشکده حفاظت آثار تاریخی فرهنگی، نتیجه می گیرد: « مسجد جامع بر روی تپه ای قرار دارد که آثار گوناگونی، لایه به لایه این تپه را به وجود آورده است و پیرامون مسجد جامع نیز پستی بلندی های زیاد کوچه ها، نشان این مطلب دارد ... پس چه بناهای به دست آمده در مسجد را آتشکده و چه دیر یا روستا بدانیم به هر حال مسجد جامع بر روی آثاری از دوره ساسانی و قدیمی تر جای گرفته که مورخان نیز از آن سخن گفته اند ... بنابر این باید منتظر بود که گزارش نهایی مسجد جامع، انتشار و حفاری های آن نیز ادامه یابد تا وضعیت بناهای پیش از اسلام که در لایه های پایین کف مسجد قرار دارد، روشن شود.»

بر این پایه، اگرچه امروز ساماندهی وضعیت نابسامان میدان دوره سلجوقی و بناهای پیرامون و محور های تاریخی منتهی به آن، ضرورتی انکارناپذیر برای حفظ و توسعه هویت فرهنگی و تاریخی شهر اصفهان به شمار می رود اما به خاطر « تجارت محور » بودن طرح به جای « فرهنگ محور » بودن، عبور غیر ضروری و عیر منطقی مترو از زیر بافت تاریخی و گودبرداری و تخریب لایه های تاریخی خاک منطقه برای ایجاد زیر گذر، احداث حجم بزرگ سازه های بتونی در بافت تاریخی، زیان های جبران ناپذیری گریبان اصفهان و اصفهانی را خواهد گرفت و به نظر می رسد طرحی که مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان با عناوینی چون « پروژه ای ملی »  و یا  « بزرگترین پروژه شهری و میراث فرهنگی کشور » از آن یاد می کند، همچون لباسی بی قواره که به دست خیاطی ناشی دوخته شده باشد، بر تن شهر کهن اصفهان زار خواهد زد.

خاستگاهان:

1- اصفهان پیش از اسلام ( دوره ساسانی )، دکتر علیرضا جعفری زند،انتشارات آن، تهران، 1381 خورشیدی.

2- در جستجوی هویت شهری اصفهان، مرتضی عمرانی، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران، 1384 خورشیدی.

3- آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، دکتر لطف اله هنرفر،انتشارات گلها، اصفهان، 1376 خورشیدی.

4- اصفهان از نگاهی دیگر، محمد علی موسوی فریدنی، انتشارات نقش خورشید، اصفهان، 1383 خورشیدی.

5 – پایگاه اینترنتی قطار شهری اصفهان و حومه (www.esfahanmetro.org )

6 – پایگاه اینترنتی شرکت احیاء میدان عتیق اصفهان (www.atigh-sq.com )