زیان های افزایش رطوبت بر آرامگاه کورش

زیان های افزایش رطوبت

بر آرامگاه کورش و دیگر بناهای سنگی باستانی

چندی پیش نوشتاری غیرکارشناسانه از رضا مرادی غیاث آبادی زیر عنوان: « فواید افزایش رطوبت بر آرامگاه کورش و دیگر بناهای سنگی باستانی » منتشر شد که مورد اعتراض بسیاری از کارشناسان و مرمت گران قرار گرفت. به تازگی درباره آن مقاله و اصولا نگاه هایی این چنین به اثر رطوبت بر آرامگاه کورش، نقدی مستدل و مستند به دستمان رسیده از آقای مهندس رضا شیخ الاسلام، کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی و فرهنگی.  از آنجا که ایشان مدت هاست به عنوان یکی از مرمتگران آثار تاریخی کشور، به طور تخصصی به مرمت سنگ­های آهکی می پردازد و در محوطه­های باستانی پاسارگاد و تخت جمشید مشغول فعالیت بوده است، به نظر می رسد که انتشار نظر ایشان می تواند روشنگر بسیاری از حقایق باشد":

نویسنده مقاله ای با عنوان « فواید افزایش رطوبت بر آرامگاه کورش و دیگر بناهای سنگی باستانی» در قسمتی از مقاله اش زیر عنوان " دامنه تغییرات دمای محیط" آورده است : « چنانچه اثر سنگی دارای بلورهای ناهمگرا باشد، موجب می شود تا ضریب انبساط خطیِ طولی و عرضی آن متفاوت باشد و روند تخریب را سرعت بخشد.»

پاسخ 1: نویسنده بر اساس کدام تحقیقات بلورهای ناهمگرای را به سنگ آرامگاه کوروش نسبت داده است؟

 وی همچنین در ادامه نوشته است: " ضریب انبساط خطی سنگ آهک بین 25 تا 55 در میلیون است ( دکتر عبدالکریم قریب، شناخت سنگ­ها، 1372، ص 295) "

پاسخ 2: این در حالی است که ضریب انبساط طولی سنگ­های آرامگاه کوروش/c ° ^5- 10×7/1   است. (متالورژی رازی، 1387)

 نویسنده در ادامه مدعی شده: « هر اندازه که از رطوبت هوا کاسته شود، موجب فعال‌شدن بیشتر شرایط آب ‌و‌ هوایی خشک و بیابانی، افزایش دامنه تغییرات دمای روزانه و سالانه و در نتیجه تخریب بیشتر سازه سنگی خواهد شد. عکس این روند نیز صادق است و افزایش رطوبت در منطقه، موجب کاهش دامنه تغییرات دما و پایداری بیشتر سازه‌های سنگی خواهد شد.»

پاسخ3: اگر کاهش دما تا جایی ادامه پیدا کند که به نقطه شبنم برسد، آب روی سطح سنگ تشکیل شده و وارد فضای سنگ می‌شود و در صورت پایین آمدن دما، آب یخ خواهد زد که با ایجاد فشار، باعث ایجاد تخریب در آثار سنگی خواهد شد.

 وی در بخش در بخش دیگری از نوشته اش زیر عنوان « بارش باران‌های رگباری و برف» آورده است: « بارش باران‌های رگباری و برف می‌تواند دمای سطح سنگ را به ناگهان پایین آورده و موجب انقباض سریع و ترک‌خوردگی آن شود. نفوذ آب به درون ترک‌های پیشین، حفره‌ای را تشکیل می‌دهد که به مرور و با فرسایش بیشتر، به راه‌آبه‌ای بزرگ تبدیل می‌شود.نمونه‌هایی کوچک از این رخداد در بنای آرامگاه کورش و نمونه‌ای بزرگ‌تر در سنگ‌نگاره داریوش بزرگ در بیستون دیده شده است.»

پاسخ 4 : با توجه به کدام مدارک به صراحت آورده شده که این رخداد در بنای آرامگاه کورش و نمونه‌ای بزرگ‌تر در سنگ‌نگاره داریوش بزرگ در بیستون دیده شده است؟

 نویسنده مقاله، در ادامه زیر عنوان" رشد گیاهان بر بدنه سنگ‌ها" نوشته است: « رویش گیاهان و فرو رفتن ریشه‌های آن در درز سنگ‌ها، می‌تواند فشار فراوانی بر جوانب ترک‌خوردگی‌ها وارد سازد. این فشارها، حتی پس از خشکیدن گیاه نیز برجا می‌ماند و ریشه خشکیده آن با جذب آب ناشی از باران و تورم خود، تخریب سنگ را سرعت می‌بخشد. ریشه گیاهان، علاوه بر تأثیر مکانیکی، بر اثر ترشح ...»

پاسخ 5 : این جمله تناقض دارد. بالا رفتن رطوبت هوا باعث افزایش رشد عوامل بیولوژیکی و میکروارگانیسم­ها می‌شود که به نوبه خود می‌تواند باعث تخریب بیشتر آثار تاریخی آن محیط گردد.

 وی همچنین در بخش دیگر مقاله با عنوان "باران‌های اسیدی ناشی از سوخت‌های فسیلی" آورده است: « سنگ‌های آهکی در برابر دود ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی کارخانجات و خودروها به شدت عاجز هستند. منوکسید کربن پراکنده در جو می‌تواند پس از آمیختن با باران و تشکیل باران اسیدی، سبب فرسودگی سطح بیرونی سنگ‌ها شود. در اینجا چنانچه سطح سنگ به دلیل وجود نگاره یا کتیبه اهمیت فراوانی داشته باشد، چنین رویدادی می‌تواند به سرعت موجب تخریب اثر شود. واقعه‌ای که در بیستون به سبب وجود کارخانه قند و مجاورت با جاده اصلی کرمانشاه اتفاق افتاد و موجب تخریب وسیع کتیبه بیستون و ناخوانا شدن بسیاری از بخش‌های آن شد. این واقعه ممکن است بر اثر گازهای گوگرد و اسید سولفوریک متصاعد ‌شده از کارخانه پتروشیمی مرودشت برای تخت جمشید و نقش رستم تکرار شود.»

پاسخ 6 : ذرات آیروسل، سولفات، کلرور و کربنات معلق در هوا پس از جذب رطوبت تولید اسید نموده و پس از برخورد با آثار سنگی (سنگ آهک) موجب خوردگی آن می‌شود. مثلاً گاز دی‌اکسید گوگرد پس از جذب رطوبت تولید اسید سولفوریک می‌کند.

SO₂ +H₂O→H₂SO₄

که پس از تماس اسید تشکیل شده با سنگ آهک باعث خوردگی سطح آن خواهد شد.

ولی در حالتی که هوای یک منطقه بر اثر احتراق سوخت­های کارخانجات و خودروها آلوده بوده و رطوبت نیز بالا باشد، این نوع فرایندهای خوردگی شیمیایی تسریع خواهد شد. حال در محیط­های خشک به علت کمتر بودن رطوبت این نوع تخریب شیمیایی کمتر خواهد بود.

او در قسمت" نتیجه‌گیری" آورده است: « از آنجا که سنگ‌های آهکی یا کربنات کلسیم در آب نامحلول هستند (جین ماری تیتونیکو، راهنمای آزمایشگاهی برای حفاظت‌گران بنا، ترجمه منیژه هادیان دهکردی، 1385، ص 139) و اصولاً خود در زیر دریا بوجود آمده‌اند، رطوبت هوا ... و در نتیجه پایداری بیشتر بنا می‌شود.»

پاسخ 7: این مطلب صحیح نیست. آب باران که بیش از 2درصد گازکربنیک دارد قابلیت حل کردن سنگ های آهک را دارد و کربنات کلسیم را به بی کربنات محلول تبدیل می‌کند.

CaCo_{3 +}H₂O₊CO₂→Ca (HCo₃)

به طور کلی می‌توان گفت میلیون­ها سال پیش، در دوره‌های مختلف زمین­شناسی، سنگ­های آهکی شکل گرفته و امروزه سنگ‌های آهکی موجود در سطح زمین با محیط فعلی خود تقریباً به شرایط تعادل رسیده‌اند هر چند که فرسایش تدریجی آثار سنگی در شرایط روباز امری طبیعی است ولی با تغییرات شدید محیطی نظیر افزایش و کاهش رطوبت، افزایش و کاهش دما و ... آثار سنگی حالت تعادل خود را از دست داده و روند فرسایش سرعت بخشیده خواهد شد.

در پایان توصیه جدی من به نویسنده مقاله « فواید افزایش رطوبت بر آرامگاه کورش و دیگر بناهای سنگی باستانی» این که: شایسته است اظهار نظر در هر زمینه، توسط متخصصین آن امر انجام گیرد. بیان موارد آسیب­شناسی، حفاظت و مرمت آثار تاریخی مقوله‌ای است که می‌بایست توسط کارشناسان و متخصصین مرمت پس از بررسی‌های دقیق صورت پذیرد نه توسط تاریخ‌شناس، باستان شناس و ...