دلایلی در رد یا تائید فرضیه کاربری چارتاقی ها

تلاش های تازه پژوهشگران برای رد یا تائید

فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی نیاسر

در آستانه "همایش چهارتاقی های ایران " که در بهار سال 1388 برپا خواهد شد، یاغش کاظمی، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی ، در تازه ترین پژوهش خود درباره چهارتاقی ها با ارائه دلایلی به رد فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی های ایران ازجمله چارتاقی نیاسر پرداخته است. مهندس کاظمی عضو هیات علمی گروه هنر و معماری دانشگاه آزاد رامسر، در مصاحبه ای با "مهرداد نیکنام" که به تازگی در "پایگاه آگاهی رسانی کمیته بین المللی نجات پاسارگاد" منتشر شد ضمن ارائه تصاویر و نقشه هایی از چهارتاقی های ایران همچون چهارتاقی کوه خواجه، چهارتاقی قصر شیرین ( چهارقاپو )، چهارتاقی ده شیخ، چهارتاقی اسپاخو، چهارتاقی کُنارسیاه، چهارتاقیِ نویس، چهارتاقی ظهرشیر، چهارتاقی خرمدشت، چهارتاقی موک، چهارتاقی نگار، چهارتاقی آتشکوه، و چهارتاقی بازه هور تاکید می کند که به استناد پی گردی های انجام شده، در اطراف بیشتر این چارتاقی ها، یک دیوار محیطی و دالانی باریک گرداگرد گنبدخانه وجود داشته است که امکان مشاهده خورشید را از میان پایه ستون ها فراهم نمی آورده است. مهندس کاظمی همچنین به چهارتاقی هایی اشاره می کند که ساختمان ِ پوشیده نگهداری ِ آتش در مجاور خود داشته اند و در قصر دختر ِ داراب ِ فارس، اتاق آتشگاه سالم مانده، ولی در نیاسر، با استناد به تصویری متعلق به سال 1938 میلادی، اتاق آتشگاه مجاور آن را ویران کرده اند و تنها چارتاق را باقی گذاشته اند.

یاغش کاظمی، فرضیه کاربری تقویمی چهارتاقی نیاسر را به چالش کشیده و می گوید: «...خط دید طلوع خورشید از میانِ پایه های ِ چهارطاقی ِ "نیاسر" ِ کاشان در آغاز تابستان ( انقلاب تابستانی ) با خط دید آن در آغاز بهار و پاییز (اعتدالین)، در زاویه ای قریب ِ بیست و سه و نیم درجه است، ولی زاویه خط دید ِ طلوع ِ خورشید در آغاز زمستان ( انقلاب زمستانی ) با خط دید ِ اعتدالین نزدیک به 38 درجه است که علت آن را وجود مانعی طبیعی در افق ِ جنوب شرقی دانسته اند. یعنی یک مانع می تواند کل محاسبات ِ مورد اشاره را دشوار ساخته و به هم بریزد و رصد کننده نمی تواند در اولین لحظه طلوع ِ خورشید ِ آغاز زمستان، شاهد ِ آن باشد و باید این کار را زمانی پس از طلوع انجام دهد...»

وی ادامه می دهد: «... پرسش این است، اکنون که مطالعات ِ پی گردی ِ اکثر چهارطاقی های مجرد ِ ایران، به وجود یک دیوار و دالان ِ محیطی ِ تنگاتنگ ِ گنبدخانه آنها گواهی می دهد، تناسبات مورد اشاره بین ِ "پهنای پایه ها" به "طول هر ضلع" و تأکید بر زاویه بیست و سه و نیم درجه (زاویه میل خورشید ) چه سودی در فرضیه این گونه رصد کردنِ خورشید خواهد داشت؟ » 

            

                              یاغش کاظمی و دانشجویانش در کنار آتشگاه اصفهان

نویسنده کتاب " آتشگاه"، در ادامه و در رد نظریه کاربری تقویمی چهارتاقی ها با استناد به پی گردی های انجام شده در اطراف چارتاقی نویس، به وجود یک دیوار محیطی در گرداگرد گنبدخانه آن تأکید کرده و می گوید : « ... در چارتاقی ِ نویس ِ تفرش ( حاشیه روستای ِ نویس/ شمال شرقی ِ تفرش ) زاویه خط دیدهای رؤیت خورشید در آغاز زمستان از میانِ پایه ها، با زمان ِ اعتدالین، بیست و سه و نیم درجه نیست بلکه 33 درجه است ( یعنی باز هم مانند انقلاب ِ زمستانی در "نیاسر" رصد ِ به هنگام ِ آغاز ِ فصل را  از دست می دادند؟! ) و خط دید ِ انقلاب تابستانی نیز نه از میان ِ پایه ها، بلکه کاملاً از دهانه گشاده چهارتاقی قابل رؤیت است و نمی توان آن را رصد کردن خواند! »

مهندس کاظمی همچنین با استناد به پلان و عکسی که درِ سال 1938 از چهارطاقی ِ بازه هور( نزدیک رباط سفید / بین تربت حیدریه و مشهد)  تهیه شده به آثار دیواری محیطی که تنگاتنگ ِ گنبدخانه بوده و تخریب شده اشاره کرده و تاکید می کند که ارائه دهنده  فرضیه کاربری ِ تقویمی ِ چهارتاقی "بازه هور" به دستکاری ِ پلان ترسیم شده توسط " گودار"، پرداخته است و فرضیه خود را ارائه داده است. وی در این مورد می افزاید: « ... جای ِ تعجب است که در اینجا ارائه دهنده فرضیه کاربری ِ تقویمی ِ چهارتاقی ها، یکی از ارکان ِ فرضیه در تناسبِ بین "پهنای پایه"ها به "طول هر ضلع" چهارتاقی و رصد ِ خورشید از خط دیدهای ایجاد شده میان ِ پایه ها را به راحتی کنار گذارده و ... با دستکاری ِ پلانی که " آندره گودار" از  بنا ارائه داده، سعی دارد به خواننده چنین القا کند که دیوار محیطی ِ تنگاتنگ ِ این چارتاقی، در یکسو (سوی شرقی) حکم ِ شاخص ِ آفتابی را داشته است. واضع ِ فرضیه، از روزنی در دیوار شرقی سخن می راند که مرمتگران ِ بنا با دستکاری‌‌های نسنجیده آن را مسدود کرده‌اند ... دو سال پیش، فرصتی دست داد تا این بنا را از نزدیک بررسی کنم ... به گنجینه عکس های پیش از مرمتِ بنا نیز دست یافتم و برایم اثبات گشت که آنچه درباره  دیوار شرقی ِ بنا به عنوان ِ شاخص آفتابی و آن روزن ِ کذایی گفته شده، یک تردستی بوده است...» 

              

            رضا مرادی غیاث آبادی در کنار چارتاقی نیاسر / عکس از تارنمای آریابوم

گفتنی است که دکتر رضا مرادی غیاث آبادی، واضع فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی‌های ایران، برای نخستین بار در سال ۱۳۸۰ خورشیدی در کتاب « نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران» فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی ها را مطرح کرد. غیاث آبادی، درباره کاربری تقویمی چارتاقی نیاسر معتقد است: چارتاقی نیاسر به عنوان تنها چارتاقی سالم باقی مانده در ایران،یک بنای تقویمی (Calendrical Stracture ) با قدمت حدود دو هزار سال است که در آن می‌‌توان از روزنه‌های خاصی طلوع خورشید را در هنگام اعتدالین و انقلاب‌های زمستانی و تابستانی تماشا و زمان‌های تقویمی منسوب به آن را تشخیص داد و بنای چارتاقی نیاسر به مانند دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران بدون وجود بناهای دیگر در اطراف آن ساخته شده و دقت محاسبات تقویمی آن بیش از بناهای دیگر تقویمی در جهان است.

به پیشنهاد و پیگیری رضا مرادی غیاث آبادی، هرساله مراسم دیدار و بررسی میدانی از طلوع خورشید در چارتاقی نیاسر در نخستین روز هر فصل سال در کنار این بنا برگزار می‌شود و دانشگاه کاشان و پایگاه میراث فرهنگی نیاسر نیز جند سال است که به دعوت او در مراسم دیدار طلوع خورشید مشارکت می‌کنند.

به هر روی، به نظر می رسد که « همایش چارتاقی‌های ایران» که در خردادماه سال 1388 برگزار می شود فرصت خوبی برای نقد و بررسی فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی ها به ویژه چارتاقی نیاسر خواهد بود.