هشدار درباره روند سد سازی در ایران

دوستداران میراث طبیعی و فرهنگی ایران خواستار شدند:  

بازنگری در روند سدسازی در کشور

چهارمین همایش علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران با عنوان « چالش‌های صنعت سدسازی با تاکید بر اثرات متقابل آن بر بخش منابع طبیعی »، با صدور بیانیه مهمی درباره بررسی تاثیرات منفی روند فعلی سد سازی در ایران، به کار خود پایان داد. در بیان نامه پایانی این همایش که با امضای شماری از دوستداران میراث طبیعی و فرهنگی و سازمان های غیردولتی منتشر شد، امضاکنندگان با اشاره به اثرات منفی سدسازی بی مطالعه ، خواستار بازنگری در روند سد سازی کشور شدند و تاکید کردند: رده 132 به عنوان جایگاه ایران در زمینه حفاظت از محیط زیست نشان می دهد که کشور عزیز ما  از 90 درصد کشورهای جهان در این زمینه عقب تر است و ما از بابت بی توجهی به محیط زیست، جزء تخریب یافته ترین کشورهای جهان به شمار می رویم.

این درحالی است که ایران از معدود کشورهایی است که در قانون اساسی خود حفاظت از محیط زیست را تاکید کرده است. در اصل 48 قانون اساسی رعایت بدون تبعیض بهره برداری از منابع طبیعی تاکید شده است و در اصل 50 حفظ محیط زیست وظیفه عمومی تلقی شده و فعالیت های اقتصادی و غیرآن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع اعلام شده است. همچنین اصل 44 قانون اساسی لزوم تداخل و تعامل بخش های خصوصی و تعاونی در کلیه فعالیت ها را الزامی می سازد. ایران از امضاکنندگان دستورکار 21 گردهمایی سران زمین ریودوژانیرو در 1992 بود و نیز در 1994 ایران پیمان مقابله با بیابان زایی را امضا کرد. رویکرد سازه ای عرضه آب، ناقض قوانین و تعهدات یادشده است و سدسازی از عوامل تخریب محیط زیست به شمار می رود که آسیب جبران ناپذیری به آبخیزها، کوهستان ها، جنگل ها و رودخانه ها تا سیلاب دشت ها، دهانه ها، تالاب ها، دریاچه ها، و دریاهای کشور وارد کرده است .

 سدسازی فعالیتی بیابان زا به شمار می رود. هر سد دست کم پنج هزار هکتار اراضی جنگلی در بالادست و مخزن تا پایین دست را تخریب و تهدید می کند. هر سد سالانه بخشی از آب تجدید پذیر کشور را تبخیر می کند و  سالانه تا 5 میلیارد مترمکعب یا بیشتر از آب تجدید پذیر کشور از پشت سدها تبخیر می شود. سدها تغییر کاربری زیادی در طبیعت ایجاد می کنند. سدها سبب تخریب یا تهدید جدی اکوسیستم های آبی و زیستگاه های وابسته به آن در تالاب ها و دریاچه های کشور شده اند. دشت های پایین دست گاه در اثر ورود آب جدید، با زهدارشدن و بالاآمدن سفره زیرزمینی روبرو شده اند که در نتیجه توان تولید پیشین خود را از دست داده اند. انحراف آب با یک سد گاه سبب حذف حقابه نوشته یا نانوشته دشتی دیگر شده است. سیلاب دشتهایی که سفره زیرزمینی آنها با سیلاب تغذیه می شد با احداث یک سد در مسیر سیل، با کاهش آب د ر اراضی آبی دیرینه خود روبرو شده اند.

بررسی ها نشان داده اند که فایده های نسبت داده شده به سدها بسیار اغراق آمیز و غیرواقعی بوده اند.  شرکت های مشاور و پیمانکار سدساز به رویاپردازی های غیرواقعی دست می زنند. فرایند تصمیم گیری شفاف نیست و در برابر اشتباهات و پیامدهای ناسازگار سدها پاسخگویی وجود ندارد. داده های مربوط به سدها از دسترس عموم بیرون است. دانش بومی این سرزمین با 6 هزارسال پیشینه تمدن و خدمت درخشان به دانش بشر به ویژه در زمینه دسترسی و بهره برداری درست و پایدار از منابع آب مانند قنات ها، آب بندان ها، مخزن های زیرزمینی و ....در رویکرد مدیریت بخش آب با سدسازی نادیده گرفته می شود و  نباید آسیب‌ سدها به میراث فرهنگی و تاریخی و اهمیت آن در هویت و وحدت ملی  را از نظر دور داشت. کسانی که در پایین دست حقابه و یا حق ماهیگیری و معیشتشان از رودخانه ضایع می شود و نیز کسانی که خانه زادگاه و معیشت خود در سایه ساخت یک مخزن را ازدست می دهند، حقوق حقه شان نادیده گرفته می شود. مطالعات مدیریت جامع منابع و مصارف در آبخیزها انجام نشده است.

راندمان کاربرد هر مترمکعب آب در کشور کمتر از 4/0 یا 40 درصد است. آیا بهتر نیست که به جای ساخت سدها، به کمک رویکردهای بسیار کم هزینه تر مدیریت تقاضا از جمله کاهش هدررفت؛ رقم فوق را دست کم به 1 برسانیم که به معنی 5/2 برابر شدن حجم آب در دسترس کشور خواهد بود؟

راهکارهای بدون سدسازی تأمین آب و نیرو گذشته از تطابق کامل با مفاد اصول 48 و 50 قانون اساسی و تعهدات بین المللی کشور با شیوه‌نامه‌های توسعه‌ پایدار و تخصیص موثر نیز هم‌خوانی بیشتری دارند. بخش خصوصی به خوبی می‌تواند در این رویکرد به همکاری بپردازد. این راهکارها از ساخت هر سدی کم‌هزینه‌ترند و دانش بومی درخشان آزموده شده در این سرزمین را نیز به کار می گیرد.

اثرات منفی سدها بر محیط زیست فیزیکی، بیولوژیکی و اجتماعی آن‌قدر زیاد است که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته از دههی 70 به این‌سو دیگر نه تنها سدی نمی‌سازند که به جمع کردن و برچیدن سدهای خود به قیمت‌های بسیار گزاف پرداخته اند تا اثرات منفی آنها بر محیط را بزدایند و رودخانه‌ها را احیا کنند؟ ( بانک‌ جهانی در پنجاهمین سالگرد تأسیس خود اعلام کرد: 80 درصد سدهایی که نسخه‌ ساختش توسط این سازمان در طی 50 سال گذشته در جهان و به‌ویژه کشورهای در حال توسعه پیچیده شده، نباید ساخته می‌شدند، زیرا ضررهای زیست‌محیطی آنها بیش از منافع آن بوده‌اند! )

امضا کنندگان این بیانیه در پایان توجه مسئولان را به این نکته جلب نموده اند : با توجه به این که در ایران تاکنون ارزیابی تطبیقی و راستی آزمایی سدها انجام نگرفته است و هم‌چنین با عنایت به این که بخش بزرگی از شبکه های آبیاری منسوب به سدهای ساخته‌شده هنوز ساخته نشده است و برآورد شده که با روند کنونی  70 سال زمان برای ساخت و اتمام آنها نیازاست، آیا بهتر نیست ساخت هر سد جدیدی را به اتمام کامل طرح های گذشته و رسیدن به درآمدهای موعود آنها موکول کنیم؟

بنا به مراتب فرزانگی ، ایجاب می کند که از طراحی و ساخت هر سد جدید بگذریم و با توجه به دستاوردهای علمی جدید در پی جلوگیری از تخریب زیست محیطی به نحوه گزینش های علمی روز جهان دست یابیم. با همه عشق به این سرزمین که میراث پرافتخار نیاکان ماست چشم در راه واکنش شایسته مسئولان هستیم .

افراد و سازمان های امضاکننده ایین بیانیه به ترتیب حروف الفبا به این شرح اند: بهرام آبتین، دکتر فریبرز آذر پناه،مهندس اسماعیل احمدی، بانو دکتر لقا اردلان، مهندس محمد اسدی،  اسداله افلاکی، مهندس محمد اویسی، مهندس مرتضی بدیعی،  مهندس امیر پریزاد،  بانو گیتی پورفاضل، دکتر جهانگیر نژاد، بانو مژگان جمشیدی،  عیسی خان حاتمی، دکتر احمد حیدری نیا، دکتر هوشنگ خیر اندیش،  دکتر محمد علی دادخواه، محمد درویش،  بانو دکتر فاطمه رحمانی ، مهندس آرش رحمانی، دکتر علی رضایی، مهندس اشکان رضوی، مهندس کورش زعیم، دکتر شاهین سپنتا، نرگس ستوده، عبدالفتاح سلطانی، مهندس مجید ضیایی، دکتر مهران عربی ( اورک )،  مهندس حسین عزت زاده،  مهندس احمد فرخی،  دکتر محسن فرشاد، مهندس اسماعیل حاج قاسمعلی،  دکتر علی حاج قاسمعلی،  لهراسب قلی پور، دکتر اسماعیل کهرم ، پروفسور امید علی کرم زاده،  دکتر ناصر کرمی  علی محمودی، دکتر مهرداد نامداری،  دکتر علی اکبر نقی پور، مهندس حبیب یکتا. 

انجمن آناهیتا اهواز ، انجمن آناهید اهواز، انجمن اهورامنش فارس، انجمن تاریخی و اموراجتماعی رستاد فارس،انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان،انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریشا ایذه، انجمن دوستداران میراث فرهنگی شوش، انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس، انجمن دوستداران میراث فرهنگی مسجد سلیمان، انجمن فرهنگی آریانا فارس، انجمن کانون فرهنگی لر بختیاری ایرانیان، انجمن هزارگان پارسه فارس، جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست، خانه مطبوعات استان چهارمحال بختیاری، دوستداران محیط زیست و میراث فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد های اهواز- مسجد سلیمان- شوشتر دزفول- ماهشهر و  ایذه ، دوستداران محیط زیست و میراث فرهنگی دانشگاه چمران اهواز، دوستداران میراث فرهنگی و محیط زیست اهواز ، دوستداران میراث فرهنگی  و محیط زیست هفتکل، شبکه سازمان های غیر دولتی زیست محیطی و منابع طبیعی استان گیلان، کانون کسترش فرهنگ ایران بزرگ، گروه دیده بان کوهستان،گروه فرهنگی و هنری ایران زمین شوشتر، نشریه زاگرس چهارمحال بختیاری.