خانه های تاریخی اصفهان، 3) خانه شیر محمدی

خانه‌های تاریخی اصفهان، بخش سوم:

خانه تاریخی شیرمحمدی

مهدی فقیهی (میراث پژوه)

در بدنه شرقی خیابان چهارباغ پایین، دقیقا مقابل ورزشگاه تختی، کوچه ای به نام «آقا جان بیک» ما را پس از طی مسافتی حدود ٥٠ متر به خانه‌ای قدیمی به نام «شیرمحمدی» می‌رساند که ورودی آن دقیقاً نبش خمیدگی گذر مجاور قرار گرفته است، این خانه تاریخی که بخشی از یک بنای بسیار  بزرگ‌تر بوده در سال‌های اخیر از بافت اصلی بنا جدا شده و به خانه‌ای مجزا تبدیل شده است. سوای بخش‌هایی از تالار⁽¹⁾ شاه‌نشین این خانه تاریخی که تخریب کمتری در آن راه یافته، بقیه قسمت‌ها در گذشته به خاطر دخل و تصرفات ناشیانه‌ای که در آن‌ها صورت گرفته، صدمات جبران ناپذیری را متحمل شده است به طوری که  تا حد زیادی از اصالت قاجاری خود دور گردیده و از ارزش تاریخی آن کاسته شده است. این بنا که کار احیا و مرمت آن  به تازگی به پایان رسیده است در جبهه بیرونی خود دارای دیواری مرتفع که با اندودی از کاهگل و قاب‌بندی‌های⁽²⁾ مزین به حاشیه‌های گچی که معرف فضاهای داخلی خانه هستند، می‌باشد.

سردر و هشتی⁽³⁾ این بنا همان‌گونه که از تعریف⁽⁴⁾ آن بر می‌آید از ساختار مستطیلی شکل خانه بیرون افتاده و قسمتی از فضای کوچه را اشغال کرده است، تا با کمک ساختمان مجاورش زمینه‌ساز پیدایش پیچی کوتاه در کوچه گردد. ورودی این خانه که در یک قاب بزرگ طراحی شده با قوسی جناغی⁽⁵⁾  و فروار⁽⁶⁾ فوقانی خود که با قاب بندی‌های کوچک تزئین یافته این بخش را با شکوه‌تر جلوه می‌دهد.

در سال‌های گذشته متأسفانه به جای در چوبی این بنای تاریخی دری فلزی نصب کرده اند که با ساختار سنتی بنا هم‌خوانی ندارد لذا این ناهمگونی را تا حد زیادی به کمک پاخوره‌های ⁽⁷⁾ طرفین سر در جبران نموده‌اند تا زیبایی بیشتری برای این قسمت به ارمغان آورند. در لچکی⁽⁸⁾، فوقانی درگاه  ورودی لوحه‌ای⁽⁹⁾ فلزی با حاشیه‌های آبی رنگ تزیینی نصب کرده‌اند که با خط نستعلیق و به قلم استاد خیری این این بنای تاریخی را این گونه معرفی می کند: «سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، خانه انجمن های دوستداران میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، تأسیس ١٣٨٣».

 از دیگر ویژگی‌های اطراف این سردر، بریدگی (پَخ) مانندی است که در تقاطع دو دیوار شمالی و شرقی این قسمت به وجود آورده اند تا علاوه بر زیبا تر کردن این بخش، از تخریب آن توسط اتومبیل‌های در حال عبور جلوگیری به عمل آورند. اما درباره هشتی (کریاس) این خانه باید گفت که با ساختاری به شکل هشت و نیم هشت⁽¹⁰⁾ و کف پوشی از سنگ گندمین ⁽¹¹⁾ به همراه فرورفتگی‌های درون نیم‌هشت‌ها و پوشش تاقی⁽¹²⁾ شکل با تزئینات رسمی بندی⁽¹³⁾ و خطوط تزئینی ترکیب موزونی را پدیدار می‌سازد. علاوه بر این در گذشته داخل یا کنار این فضا پلکانی وجود داشته که امکان دسترسی به فروار فوقانی را فراهم می‌ساخته است. همچنین راهرویی که در زمان‌های پیشین از ضلع جنوبی این کریاس فضای دسترسی به حیاط کوچک خانه و ساختارهای پیرامون آن را تأمین می‌کرده، متاسفانه در تغییرات انجام شده در سال‌های اخیر تخریب شده و با کمک فضای کوچک کناری خود به مکانی هال مانند تبدیل شده‌ است. این فضا از یک سو به اتاق‌های مجاور و از سوی دیگر به  واسطه ده پله الحاقی که به تازگی احداث گردیده به زیرزمین خانه راه می یابد. از اینجا با درهای دولنگه چوبی که یکی بالای پلکان الحاقی و دیگری کمی دورتر قرار گرفته به اتاق سه‌دری⁽¹⁴⁾ ضلع غربی راه می یابیم. در ضلع شرقی این محوطه نیز درهای دیگری وجود دارند که اولی به اتاق دو دری جبهه شمالی و دیگری به واسطه دو پله به حیاط کوچک خانه منتهی می‌گردد.  

                                   

                               خانه شیر محمدی- خردادماه 89 / عکس: مهدی فقیهی

در مورد فضاهای پیرامون حیاط باید گفت که در میانه ضلع شمالی خانه اتاقی سه دری دیده می‌شود که با شومینه دیواری آینه‌کاری شده و تاقچه و بالاتاقچه‌هایی که درون آنها را با مقرنس‌های پا باریک⁽¹⁵⁾ پوشانده‌اند از سادگی محض دور گشته و برای تکمیل ضلع شمالی دو اتاق دو دری⁽¹⁶⁾ و قرینه کناریش را به کمک خواسته است که هر کدام از این اتاق‌ها با درهایی چوبی به فضای سه دری مذکور مرتبط می‌شوند. در  انتهای سمت شمال شرقی  این قسمت فضایی به چشم می خورد که در گذشته یکی از اتاق‌های جانبی تالار شاه نشین⁽¹⁷⁾ بوده است ولی اکنون  به محل آشپزخانه یا مطبخ تبدیل شده است. برای دست‌یابی به تالار شاه‌نشین ضلع شرقی این خانه تاریخی از طریق دوپله و پیش فضاهای⁽¹⁸⁾ قرینه دو طرف و عبور از  دو در و پنجره مستهلک نه چندان قدیمی که در دوران بعد رنگ آمیزی شده‌اند به تالار وارد می‌شویم. علاوه بر درهای یاد شده که برفراز خود بالا طاقچه‌‌های(روزن) دو سر گشوده⁽¹⁹⁾ برای تأمین نور فضای داخلی دارند، در جداره میانی تالار به سمت حیاط، ارسی⁽²⁰⁾ سه بخشی دیده می‌شود که  در قسمت تحتانی با  بالاروهای ساده ⁽²¹⁾ و در بخش فوقانی با صنعت گره‌چینی⁽²²⁾ و شبکه‌بری‌های⁽²³⁾ پرکار آراسته می‌باشد. راجع به ساختار داخلی تالار نیز گفتنی است که در گذشته این مکان به صورت دو بخشی طراحی شده بود که به وسیله درها و  میان‌درهای⁽²⁴⁾ ضلع شرقی به فضای شاه‌نشین داخلی مرتبط می‌شده است، اما در حال حاضر این  شاه‌نشین جزیی از خانه مجاور به شمار می‌آید.  در هر حال این تالار کوچک علیرغم چهره نازیبای ارسی و در و پنجره‌های رو به بیرون خود و دست‌کاری‌های فضای داخلی‌اش، هنوز تا حد زیادی اصالت سنتی و تزیینات وگچ نگاری‌های⁽²⁵⁾ منقوش خود را حفظ کرده است. به طوری که سوای کف‌پوش سنگی جدید و ازاره‌هایی⁽²⁶⁾ که در دوران متاخر تزئینات خود را از دست داده‌اند، در قسمت فوقانی‌با تاقچه‌ها و بالاتاقچه‌هایی که با تزیینات درونی و بیرونی اطراف خود که  به شکل  نقاشی‌های گل و مرغ⁽²⁷⁾، گلدانی⁽²⁸⁾ و مقرنس‌های کوچک و قطاربندی‌های⁽²⁹⁾ طلایی رنگ تزیین شده‌اند، قاب‌بندی‌های متعدد قسمت فوقانی جرز یا دیوارها و تاقچه‌ها در فواصل مختلف بسیار تابناک و رویایی به نظر می‌رسند، قاب‌های مذکور با نقوش گیاهی و اشکال حیواناتی مانند گربه با نقش‌اندازی‌هایی به شیوه گرفته‌گیر⁽³⁰⁾ که پرنده شکاری را در حال صید آهو نشان می دهد،  نقاشی شده‌اند.  

از طرفی، پوشش‌های آیینه‌کاری معرق⁽³¹⁾ و تخت به همراه گچ‌بری‌های برجسته در پشت‌‌بغل‌های⁽³²⁾  بالا تاقچه‌ها که با قوس‌های جناغی پوشش یافته‌اند، سبب می‌شود که انسان خود را در فضایی رویایی احساس  کند، این احساس وقتی کامل می شود که آسمانه این تالار را که کم‌تر از دیواره‌های نگه دارنده خود آراسته نیستند، بنگریم به طوری که  در حاشیه گلوی‌های⁽³³⁾ اطراف سقف که وصل به بالاتاقچه‌ها می‌شوند با مقرنس‌های کاسه‌ای شکل⁽³⁴⁾ درهم (مقرنس در مقرنس)⁽³⁵⁾ و در زیر سقف ترکیبی از قاب‌ها، گچ بری‌های مشبک⁽³⁶⁾ و برجسته، مقرنس‌های طاسه با پوششی از  شیشه مشجر خورشیدی⁽³⁷⁾ به بیننده حالت غرور می دهد. علاوه بر این‌ها، تورفتگی ارسی‌دار سمت حیاط با سقف آیینه کاری که روی آن را با گچ‌بری‌هایی به شکل بندهای اسلیمی⁽³⁸⁾ پوشانده‌اند، حائز اهمیت  فوق‌العاده هستند.  

          

                            خانه شیر محمدی- خردادماه 89 / عکس: مهدی فقیهی

باید گفت که رنگ‌های به کار برده شده برای نقش‌آفرینی در  این فضا از لحاظ ترکیب و درجه‌بندی رنگ طلایی در رتبه اول، سبز در مرتبه دوم  و رنگ‌های آبی و قرمز در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. از این تالار زیبا خارج می شویم و به  جبهه غربی بنا می‌رویم  که اتاقی سه‌دری در میان دارد و به مانند بخش شمالی، با پوششی از سنگ گندمی در کف،  تاقچه و بالا تاقچه‌هایی با تزئینات مقرنس پا باریک در اطراف، به همراه سه دولاب ⁽³⁹⁾ دیواری در انتها جلب توجه می کند. حدفاصل ضلع شمالی این اتاق با  کریاس خانه، محوطه هال مانند قرار گرفته که ذکرش قبلا گذشت ولی در سمت جنوب این مکان به فضایی با سقفی دو پوش بر می‌خوریم که احتمالا در گذشته راه گذر زیرزمین را در خود داشته است. در کنار این فضا نیز پله‌هایی نه‌چندان سالم ما را به پشت بام خانه هدایت می کنند.  برای رفتن به بام خانه در حین عبور از پله‌ها گنجه‌ای ⁽⁴⁰⁾ کوچک با دریچه‌ای چوبی دیده می شود که دقیقاً بین سقف دو پوش ⁽⁴¹⁾ فضای زیرین قرار دارد. پس از گذر از این قسمت با  پیمودن چند پله باقی مانده و گشودن در چوبی به فضای پشت بام راه می‌یابیم. گستره این بام را با آجر فرش ساده پوشانده‌اند و دیوارهای طرف کوچه را کمی بالاتر کشیده‌اند تا این مکان را به صورت مهتابی⁽⁴²⁾ (بهار خواب) جلوه‌گر سازد. برای تزئین رخ بام⁽⁴³⁾ نیز از کنگره‌های قوسی ⁽⁴⁴⁾ شکل آجری کمک گرفته اند و بالاتر از آن را با نرده‌های فلزی به شکل بست و  قلاب⁽⁴⁵⁾ حصار کرده‌اند تا جان پناهی⁽⁴⁶⁾ برای افرادی که در شب‌های گرم تابستان در این مکان استراحت می کنند، فراهم آورند. در سمت راست ورودی بام، فضای انبار مانندی ساخته شده تا قناسی ⁽⁴⁷⁾ این قسمت از  دیوار را جبران کند. 

 اما در روبرو یعنی ضلع شمال غربی بام، فرواری با در فلزی جدیدی دیده می‌شود، که با دولابی در دیوار شمالی و تاقچه‌هایی در اضلاع دیگر چهره در غربت کشیده است. در سمت چپ این فروار درب چوبی سه‌لته‌ای⁽⁴⁸⁾ به چشم می خورد که احتمالاً در گذشته راه دسترسی به  فضای هشتی را هموار می کرده است. از اینجا خارج می شویم و کمی جلوتر در گوشه شمال شرقی به اتاقی گود نشسته ⁽⁴⁹⁾ با در و پنجره ای فلزی بر می‌خوریم  که خاطره فضای گوشواره ⁽⁵⁰⁾ شمالی  شاه نشین را زنده نگه داشته است.  به محوطه حیاط بر می‌گردیم. پوشش آجری در سطح و آب نمایی هشت وجهی شبیه به  یک ترنج ⁽⁵¹⁾ با آب فشانی⁽⁵²⁾ در میانه آن، به همراه ازاره ها و قرنیزهای ⁽⁵³⁾ سنگی سیاه که نقوش حجاری⁽⁵⁴⁾ شده‌ای به شکل گل و بوته در بدنه خود دارند  تزئینات پائین دست این حیاط را تشکیل می دهند، ولی بالاتر از آن یعنی بدنه دیوارها و جرزها را با لایه ای از گچ پوشانده اند. این اندود در گذشته با طرح‌های اسلیمی و ختایی و با رنگ‌های اُخرایی⁽⁵⁵⁾ و لاجوردی⁽⁵⁶⁾ آراسته بوده است ولی اکنون نیز  با تزیینات اندک باقی مانده، هنوز  خاطراتی از شیوه نقاشی سنتی را در دل خود محفوظ نگه داشته است. 

 از دیگر مشخصه‌های این میان سرای کوچک،  می توان به  چاه آبی که در گوشه ضلع جنوب شرقی  و در نزدیکی تالار قرار گرفته، اشاره نمود که دهانه  آن را در مرمت‌های انجام شده با تکه سنگی سیاه پو شانده اند.  هم‌چنین در گوشه  جنوب غربی این حیاط در ادوار بعدی راه‌گذری برای دست‌یابی به زیرزمین خانه ایجاد کرده بودند که خوشبختانه در بازسازی‌های انجام شده این معبر را در جای خود باقی گذارده‌اند و پلکانی الحاقی برای تسهیل ورود به زیرخانه ⁽⁸⁶⁾ به فضای کنار هشتی افزوده اند. زیرزمین این بنای تاریخی را به صورت دو بخشی طراحی کرده اند، که درهر کدام از قسمت‌ها با دیوار چینی به شیوه خفته نیما نیم⁽⁵⁷⁾، تاقچه‌هایی را در دل خود جای داده اند تا با تاق ضربی⁽⁵⁸⁾ فوقانی خود فضایی دنج و خنک را فراهم آوردند. زیرخانه  شمالی  که کمی از محوطه کناریش بزرگ‌تر ساخته شده است، شباک‌هایی ⁽⁵⁹⁾ بر فراز دیواره شرقی خود دارد تا نور و هوای کافی را از فضای بیرون به داخل انتقال دهد ولی در زیرزمین کوچک جنوبی نیز چنگک‌های فلزی(قلاب) به تاق آویخته‌اند تا غذاها و مواد خوراکی فاسدشدنی  را در چنبری ⁽⁶⁰⁾ گذاشته  و به آن آویزان کنند.

توضیحات :

 1 - تالار: اتاق بزرگ ارسی دار که غالبا ً یک ضلع طولی آن به طرف حیاط می باشد. 2 - قاب بندی: تورفتگی هایی به شکل مربع و مستطیل که اغلب در جداره ی بیرونی دیوار خانه ایجاد می‌گردد. 3 - هشتی: فضای سرپوشیده ای پس از درب ورودی که برای مکث و منتظر ماندن میهمان ساخته شده است( کریاس ) . 4 - تعریف: یعنی فضای پس از ورودی  که از محوطه اصلی خانه بیرون افتاده باشد . 5 -  جناغی : تیزه دار را گویند. 6 – فروار: اتاق بالای سردر ورودی. 7 -  پاخوره: ( خواجه نشین ) ، دو سکو که در دو سوی ورودی خانه برای نشستن مراجعین و رهگذران می باشد. 8 - لچکی: به طرح مثلثی شکل گویند. 9 - لوحه: به قطعات و اشکال  هندسی مانند  مربع ، مستطیل ،  بیضی و دایره گویند که در گذشته برای نقر اذکار، اشعار ، حدیث ، روایت ومعرفی شخص و مکان و عرضه  دستورات حکومتی و دینی و در پاره ای موارد نقاشی کردن داخل آنها در بناها نصب می کردند. 10 - هشت ونیم هشت: هشت ضلعی نا مساوی ، نوعی از هشتی که  اضلاعش به صورت یکی درمیان بزرگ و کوچک باشد. 11 – سنگ گندمین: نوعی از  سنگ تزیینی زرد رنگ . 12 - پوشش تاقی: پوشش فوقانی هر مکانی که به شکل منحنی باشد (هر پوششی  که تخت نباشد ). 13 – رسمی بندی: نوعی از کاربندی متشکل از شبکه های هندسی که از قوس های غیر بارور متقاطع تشکیل شده اند . 14 - سه دری: همان اتاق نشیمن .15- پا باریک: نوعی از مقرنس که پایه  های  پائینی آن باریک باشد . 16 - دو دری: اتاق نشیمن کوچک . 17-   شاه نشین: تو رفتگی جبهه ی طولی  تالار که برای نشستن میهمانان و بزرگان می باشد . 18 – پیش فضا: فضای اولیه که نقش واسط و ارتباط دهنده را برای دسترسی به  فضاها و اماکن اصلی ایفا می کند . 19 - بالا طاقچه های دو سر گشوده: روزن هایی که در بالای درهای ورودی برای نوررسانی ایجاد می شوند که از یک طرف  به فضاهای داخلی  و از طرف دیگر به محوطه ی باز ارتباط می یابد . 20-  ارسی: پنجره های بالا رو با تزئینات  زیبای گره چینی که اغلب از طرف طولی یک طرف تالار را می پوشاند . 21 - بالا روهای ساده: کشویی های بالارونده ی اُرسی ها که به صورت ساده طراحی شده باشد . 22 – گره چینی: گره چینی نقوش هندسی منظم و هم گونی را گویند که از قرار گرفتن قطعه های چوبی موسوم به آلت و لغت در کنار یکدیگر شکل می گیرد .  23- شبکه بری: هر قطعه ای چوبی که با اره های مویی داخل آن را به اشکال مختلف خالی می کنند . 24 - میان در: فضای بین دو در . 25 - گچ نگاری: به نقاشی روی گچ می گویند . 26- ازاره: پوششی که از پائین تا فاصله ی 50 / 1 متری دیوار را می پوشاند . 27- نقاشی گل و مرغ: گونه ای از نقاشی که در آن  نقش گل و مرغ به تصویر کشیده می شود . 28- گلدانی: نوعی از نقاشی که در آن تصاویر گلدان ها ترسیم می شود. 29- قطار بندی‌های: مقرنس های ظریف و ریز به هم پیوسته  حاشیه  تاق و تاقچه ها.  30 - گرفته گیر: تصویری که شکار شدن یک حیوان توسط یک حیوان دیگر را نشان می دهد . 31 - آیینه کاری معرق: تزئیناتی که با قطعات کوچک آیینه ایجاد می شود . 32 - پشت بغل: لچکی ها یا اشکال سه گوش  قسمت فوقانی قوس ها تا لبه ی نما یا رخ بام را گویند . 33 - حاشیه گلویی: پیچش قوسی شکل خواستگاه طاق یا سقف را گویند . 34 - مقرنس کاسه ای شکل : همان مقرنس طاسه ، نوعی از مقرنس که مقعر است و نمای قوسی دارد . 35 – مقرنس در مقرنس: مقرنس های درهم ، مقرنس بزرگی که در دل آن چند مقرنس دیگر جای دارد . 36 - گچ بری مشبک: نوعی از گچبری که به شکل شبکه های توخالی به هم پیوسته و متبق ایجاد می شود . 37 - شیشه مشجر خورشیدی: نوعی از شیشه ی مشجر که بروی آن خطوط متوالی و ممتد که از مرکز شیشه به سمت بیرون کشیده می شوند انوار تابش خورشید را مجسم می نماید . 38 – بندهای اسلیمی: خطوطی مارپیچی شکل که بر گرفته از طرح های گیاهی می باشد . 39 -  دولاب: تورفتگی داخل دیوار که غالباً دربی چوبی نیز دارد . 40 - گنجه : دولابچه ، دولاب کوچک . 41 - دوپوش: پوشش تخت فوقانی که به صورت دو لایه با کمی فاصله از یکدیگر ایجاد شده باشند . 42 - مهتابی(بهارخواب) : همان بهار خواب است . به فضای پس نشسته و بدون سقفی می گویند که از یک جهت بسته و از جهات دیگر باز باشد . 43 – رخ بام: انتهای فوقانی دیوار ( لبه ام ) . 44 - کنگره قوسی: بیرون زدگی های آجری لبه ی بام که به شکل قوسی طراحی شده اند. 45 – بست و قلاب:گونه ای از شبکه های فلزی که با میله های نازک و بست های نگهدارنده ایجاد می شود. 46 – جان پناه : حصار ، نرده . 47 – قناسی: کجی ، ناصافی . 48 – سه لته ای: سه لنگه ای. 49- اتاق گود نشسته: اتاقی که کمی پائین تر از سایر ارکان بنا ساخته شود . 50 - گوشواره: بالا خانه ی دو طرف تالار . 51 - ترنج: شکل هندسی که غالباً به صورت لوزی نمود پیدا می‌کند و در پاره‌ای اوقات اضلاع آن ناصاف می باشد . 52 – آب فشان: فواره ( عنصری برای انتقال جهش  آب به سمت بالا). 53 – قرنیز: سنگ هایی کخه برای پوشش قسمت تحتانی دیوارها و جرزها به هم نصب می کنند . 54 – نقوش حجاری: کنده کاری های روی سنگ که غالباً به شکل برجسته نمود پیدا می کند . 55 – رنگ اُخرایی: رنگی به شکل قرمز نسبتاً پررنگ که برای ساخت آن از سنگ های معدنی استفاده می نمایند . 56 – رنگ لاجوردی: رنگی به شکل آبی تیره که از پودر سنگ های معدنی به دست می اید . 57– نیما نیم: نوعی روش آجر چینی که نیمی از یک آجر بر میان آجر دیگری قرار می گیرد . 58 -  طاق ضربی: ساختار قوسی شکل کم خیز . 59 - شباک: روزن مشبک سنگی یا گچی . 60 – چنبری:  نوعی سبد حصیری .