پژوهشی به قلم دکتر دهقانی

خلیج فارس و سیاست شاه عباس یکم صفوی

دکتر محمود دهقانی

در روزگار صفویان که بیش از دو سده  بر ایران فرمانروائی کردند، آرامش و امنیت و آبادانی بیشتر مدیون روزگار شاه عباس یکم بود. اوج شکوفائی هنر معماری و اقتصاد نیز، در همین دوره از تاریخ ذکر شده است. ایران پس از  رکودی طولانی دوباره در پی کسب سربلندی افتخار آمیز گذشته خود  برآمد و شاه عباس یکم گام های بزرگی برداشت. هر چند به دلیل بد گمانی از اطرافیان بویژه قزلباشان و نزدیکان به فرزندان خود هم رحم نکرد ، اما به گواه تاریخ در ساختن کشور و برقراری امنیت سرآمد شاهان صفوی بود. این مرد قد کوتاه شرقی که چهره ای گندمگون داشت سیاستمدار زیرکی بود  چرا که در بحرانی ترین روزگار سیاسی کشور که از یک سو با ازبک ها و از سوئی با امپراتوری عثمانی دست و پنجه نرم می کرد توانست از جو  سیاسی حاکم بر جهان آن روز بهره کافی بگیرد و دست به ساختن ارتشی نیرومند بزند. شاه عباس به خوبی دریافته بود که تا امنیتی پا بر جا و استوار در مرزهای کشور برقرار نکند پیشرفت و آبادانی در درون کشور امکان پذیر نخواهد شد. او در سرتا سر کشور با ساختن کاروانسرا راه ارتباطی میان شهرهای پر جمعیت را هرچه بیشتر گسترش داد. با ساختن پل ها و آب انبارها و دیگر نیازمندی ها سعی در بهتر کردن اوضاع زندگی مردم نمود. او به خوبی از درآمد های سرشار  ادارات اوقاف و نذر و نذورات امامزاده ها و مکان های مذهبی در راه آبادانی کشور استفاده کرد و تنها به مسجد و بقعه اکتفا نکرد بلکه  مدارس و حمام و آب انبار و بهداشت و پل و بوستان های بیشماری نیز ساخت. چون پی برده بود دسته بندی های خانوادگی خود و سردمداران نیرومند قزلباش که در کاکل ارتش او بودند می تواند کشور را دچار آشوب و نا آرامی  کند دست به برنامه های وسیعی زد که از جمله آن ها تغییر پایتخت کشور از قزوین به اصفهان بود. هر چند که تا به امروز دلیل عمده و اصلی  این تصمیم  گیری شاه عباس را پژوهشگران به درستی در نیافته اند ولی از آنجا که مسایل چندی در این مورد برشمرده خواهد شد شاید علت و معلول ها قابل گمانه زنی باشند.  با آمدن پرتقالی ها به هرمزگان که به اشتباهاتی در دوران شاه اسماعیل یکم صفوی برمیگردد، پرتقالی ها  به فرماندهی دریاسالار "آلفونسو د آلبو کرک" در صدد گسترش سلطه استعماری خود بر کلیه مناطق جنوبی خلیج فارس برآمدند. از گزارش ها بنا بر آنچه پیشینه نگارانی چون حسن روملو در روزگار صفوی نوشته اند ، دست های ناپاک ستون پنجم نیز پیدایش استعمار در خلیج فارس را دامن زده است.  یکی از نظریات و تئوری های پیشین مبتنی بر این بود که دودمان صفوی در احیای آگاهانه ملی گرائی ایران پس از اینکه این  سرزمین در درازنای سده های پی در پی زیر سیطره سلسله های بیگانه بود نقش و سهم قاطعی داشتند. حال آنکه امروزه برخی آن را نپذیرفته و خط بطلان بر این نظریه کشیده و عدم کارآئی آن را اعلام کرده اند. ١  دگرگونی های پیش آمده و در کاکل آن،  انقلاب بهمن ١٣٥٧ باعث جهت گیری های سیاسی و نظرات گوناگونی در مورد صفوی ها شده است. ولی این نکته را هیچ  پیشینه نگار و سیاستمداری منکر نخواهد بود که دودمان صفوی از نظر تشکیلات و سازماندهی ادارات دولتی بسیار متمرکز و برای نخستین بار پس از سامانیان و بویژه در روزگار شاه عباس یکم، منسجم و هوشمندانه  عمل کرده است. انسجام در روزگار فرمانروائی  شاه عباس به خوبی توانسته است اوضاع زندگی عمومی مردم ایران را به حد اعلا ترقی دهد.   پرتقالی ها که در روزگار شاه اسماعیل و جنگ چالدران او را گرفتار جنگ و دفاع در برابر عثمانی ها دیدند، وقت را غنیمت شمردند و به هرمز پا گذاشته بودند. پس از آنکه مدت ها از ورود شان به خلیج فارس گذشت و "آلفونسو د  آلبو کرک" دریا سالار  پرتقالی از طرف  "دون مانوئل" پادشاه پرتقال با چند کشتی جنگی در سال ۹١٣ هجری قمری بعد از نبردی خونین با ابوالمظفر سیف الدین ابانصر هرمز را توانست به تصرف در آورد ، سلطان جوان قبول کرد که دست نشانده پرتقال گردد و خراج بپردازد.  پس از آن پرتقالی ها درصدد برآمدند تا برای نقشه های دیگر خود با شاه اسماعیل از در دوستی در آیند و "میگل فرییرا" را به عنوان سفیر همراه با هدایای بسیار به دربار شاه اسماعیل در تبریز فرستادند و به او وعده دادند که به شرط فرمانبرداری سلطان هرمز از پرتقالی ها آنان در جنگ با عثمانی ،  شاه اسماعیل را یاری خواهند کرد. نامه های "آلبوکرک" به شاه اسماعیل که به عنوان سفرنامه "آلبو کرک" می باشد اطلاعات خوبی در مورد لشکر کشی به خلیج فارس داده است. همچنین "دوارته باربوسا" نیز در سفرنامه خود به طور مفصل از شهر هرمز صحبت به میان آورده است. ٢  عمر کوتاه شاه اسماعیل  که بیشتر از ٣٧ سال مجال زندگی نیافت، شانس بزرگی برای پرتقالی ها بود وگر نه  او که از سنین خردسالی برای جنگ تربیت شده بود نمی گذاشت به آسانی پرتقالی ها در هرمز لنگر بیندازند و کنگر بخورند. البته دلیل اصلی ناکامی او نداشتن نیروی دریائی نیز ذکر شده است. ٣  ولی واقعیت تلخ تر از زهر این است که در تمامی درازنای تاریخ دشمن در مواقع ضعف و تشدد درونی کشور توانسته است به امیال شوم خود دست یازد. این شرایط و رخدادهای تلخ در پیشینه چند هزار ساله ایران کم نیست. با روی کار آمدن شاه عباس یکم او این را به درستی دریافته بود و اقدامات مهمی انجام داد.  در اصفهان پایتخت جدید ایران که چند کیش و آئین و چند فرهنگی ترین پایتخت جهان آن روز بود اقدام مهم شاه عباس آنقدر انقلابی بود که بنای اشرافیت را موقتا یکباره فرو ریخت تا جائیکه "شاردن " جهانگرد و طلا فروش فرانسوی در سفر نامه خود نوشته  است:  "در ایران دیگر طبقه اشراف وجود ندارد و شخص محترم محسوب نمی گردد مگر با نیل به درجات و مقامات مهم و عالی یا ابراز لیاقت و شایستگی در به دست آوردن ثروت". اسکندر بیک منشی هم در این مورد گفته است: "مردم کار آمدی را تربیت نمود و به مراتب و درجات امارت رسانید". به قول شاردن: او بنیاد خانواده های قدیمی را بر هم زد و آنهائی که به سمت های مهم گماشته می شدند غالبا غلامانی بودند که به او پیشکش شده یا در جنگ گرفتار آمده بودند. ٤  البته شاه عباس در این مورد به خطا نرفته بود. حتا در روزگار کنونی نیز بیشتر نخبگان و فرماندهان ارتش های جهان از دل روستاها و کوه ها برگزیده می شوند و در درازنای پیشینه کشور ما نیز پوستین دوزان ، آهنگران ، بچه های مسگر ها و کشاورز زادگان سکان داران کشتی بر گرداب های سخت رخدادهای کشور بوده اند که برخی از آنها با پایمردی و تدبیر گل سر سبد تاریخ ایران گشته اند. در مورد صفوی ها باید به یاد داشت که پس از جنگ چالدران قزلباشان مال اندوز و راحت طلب شده بودند وخود را طلبکار می دانستند. در واقع نه تنها شاه عباس بلکه پدر بزرگش شاه تهماسپ  یکم هم از این بابت رنج می برد. چون قزلباشان هر طایفه به جز در اطاعت از بزرگ قبیله حاضر نبودند از دیگران دستور بگیرند. از این روی دگرگونی ها از بالا یعنی بوسیله شاه عباس یکم آغاز و به پیروزی رسید.  پس از آن  سراغ خرابکاران طبقات پائین رفت تا آن ها سر جای خود نشانده شوند که در راس آنان فرقه نقطویان بود. ٥ روزگار زمامداری شاه عباس  یکم همراه با سرکشی ها و کینه ورزی در میان خاندان صفوی بود که برخی از آن ها  از یکسو دارای نبوغ بسیار بالا و از سوئی روان نژند  نیز بودند. هنگامی که شاه عباس به دنیا آمد روزنامه ملاجلال که در سال ١٠٢٠ قمری چاپ می شد نوشت: "خبر تولد شاه عباس را معتمد کاظم آقا ملازم کارپردازی به شاه تهماسپ رساند. شاه تهماسپ نام او را عباس گذاشت و در ایوان چهلستون قزوین قدم زنان با خود این شعر را می خواند: عباس علی و شیر غازی/ سردفتر لشکرحجازی". ٦  از این رو ، در همه  نشست های مهم دولتی عباس از اوان نوجوانی حاضر بود. و پس از آن هنگامی که سکان امور کشور را در دست گرفت  دگرگونی های عمده ای در شالوده ساختار فرمانروائی دودمان صفوی صورت گرفت. قاضی احمد قمی در خلاصه التواریخ می نویسد: "روز یکشنبه چهاردهم شهر ذیقعده الحرام شاه سکندر شان ستاره سپاه به دولتخانه مبارکه داخل شده در ایوان چهلستون بر جای مبارک جد جنت مکان قرار گرفتند. ٧  او پس از مطالعات فنی و استراتژیکی در آن روزگار تصمیم گرفت پایتخت را از قزوین به اصفهان جا بجا  کند. شاه عباس به هدایت وزیر خود در اندیشه  جابجائی پایتخت افتاد و در سال ۹۹۹ حاتم بیک اردوبادی را که تازه وزیر اعظم شده بود برای بازرسی شهر اصفهان اعزام داشت و سپس آئینه و قرآن به این شهر فرستاد و خود در ماه های آخر همان سال به اصفهان منتقل شد. ٨  دکتر ابراهیم باستانی پاریزی پیشینه نگار خوشنام معاصر به نقل از روضه الصفا می نویسد: شاید یکی از این عوامل سیل معروف قزوین بود که سال ها ی قبل از آن نصف شهر را ویران کرد و قزوین دیگر آماده گی  برای پایتخت بودن و پذیرائی از سپاهیان و امراء را نداشت. دومین عامل بعقیده دکتر پاریزی این بوده است که شاه عباس با اینکه خودش گاهی ترکی حرف می زد می خواست بدینوسیله قطعا خود را از حیطه نفوذ و استیلای ترکان قزلباش نجات دهد و برای این کار می بایست شهری انتخاب شود که در مرکز ایران و دور از تسلط آنان و نزدیک فارسیان باشد. برای تجدید نفوذ قزلباشان ناچار دست به رفرمی بزند که یک اصلاح مهم اجتماعی است و اثرات اقتصادی آن بسیار است. او نخستین بار به قول "رابرت شرلی" کوشیده است تا  "غالبا اشخاص درجه پست را ترقی داده به مراتب و شئونات بزرگ نایل سازد". ۹ شادروان دکتر پرویز ورجاوند پیشینه نگار، استاد دانشگاه و فعال سیاسی معاصر نیز می نویسد حوادث و رویدادهای مربوط به نواحی جنوب ایران و منطقه خلیج فارس و رشد فعالیت قدرت های استعماری مسئله ای بود که نظیر تجاوز عثمانی ها و اوزبک ها توجه شاه عباس را به خود معطوف داشته او را بر آن داشت تا پایتخت را به سوی آب های گرم خلیج فارس نزدیک بسازد و به مفهوم کلی تر مرکزیت بیشتری برای پایتخت در پیوند با بخش فارسی زبانان کشور به وجود آورد. شاه عباس به مسئله تجاوزهای استعماری قدرت های غربی چون پرتقالی ها و انگلیسی ها آگاهانه می نگریست و بر آن بود تا برای مرزهای جنوبی و حوزه خلیج فارس و دریای عمان و حفظ منافع کشور در این منطقه اهمیتی برابر با حفظ مرزهای غربی و شمالی قایل گردد. او با تغییر پایتخت و نزدیک ساختن آن به مرزهای جنوبی کشور کوشید تا به طور غیر مستقیم به استعمارگران غربی هشدار دهد که حکومت او از نزدیک هر حرکتی را که خلاف منافع ایران صورت پذیرد زیر نظر خواهد داشت و واکنش نشان خواهد داد. ١٠  شاه عباس در مورد اروپا به مطالعات خوبی دست زد. او با دوستی خود و احترامی که برای "پاپ" رهبر کاتولیک ها و همچنین برای پادشاه اسپانیا قایل بود در ملاقات های حضوری با "دون گارسیا د سیلوا فیگوروا" سفیر اسپانیا در اصفهان، به سلامتی پادشاه اسپانیا جام شراب شیراز را بالا می برد و در پنهان و آشکار پادشاه اسپانیا را برادر خطاب می کرد. همراهان سفیر در یادداشت های خود نوشته اند شاه عباس پس از تصرف لارستان عقیده داشت که ایالت هرمز و بحرین و جزایر خلیج فارس را از پرتقالی ها پس بگیرد ولی برای کشمکشی که با عثمانی ها و اوزبک ها داشت تا روز مقتضی دست نگه داشت. ١١ دوستی شاه عباس با سفیر اسپانیا باعث شده بود تا او از اوضاع و احوال اروپای آن روزگار آگاهی بیابد. پس از پیروزی بر اوزبک ها که آوازه شاه عباس در اروپا پیچید انگلستان به او نزدیک شد. هدف اصلی انگلستان که برای برقراری روابط دیپلماتیک به دوران شاه تهماسپ برمی گردد، بازرگانی با ایران بود. چون در همان روزگار پارچه ها ودیگر اقلام نساجی انگلستان شهرت خوبی در بازارهای ایران کسب کرده بودند. شاه عباس با سیاست ویژه و برخورد گرمی که برعکس پدر بزرگ خود شاه تهماسپ، با فرستادگان انگلیسی کرد از "آنتونی شرلی" و همراهانش پذیرائی کرد و موفق شد تا به یاری کارشناسان انگلیسی نیروی ارتش ایران را به سلاح های گرم پیشرفته آن زمان مجهز سازد... بعد از تسخیر جزیره هرمز به فرمان دهی سرلشکر امامقلی خان و همچنین همکاری انگلیسی ها ، دولت انگلستان به امید برقراری روابط نزدیک با شاه عباس هیاتی را به سرپرستی "سرداد مور کاتن "  به همراهی "سر رابرت شرلی" و "توماس هربرت" به ایران اعزام می دارد. این هیات در بندر گمبرون (بندرعباس) پای به خاک ایران گذارده از راه بوشهر به اصفهان می روند. ١٢ لازم به یاد آوری است که "سر رابرت شرلی" در قزوین درگذشت و همچنین سفیر انگلستان " سر دادمور کاتن"  نیز دو هفته پس از او در همان قزوین درگذشت که در گورستان ارامنه به خاک سپرده شدند. با همه آنچه گفته شد  دیپلماسی ضعیف و نا کارآمد در روزگار شاه اسماعیل یکم از یک سو، و همچنین درگیر بودن در جنگ با عثمانی و کاهلی وندانم کاری در دهه های پایانی دودمان صفوی باعث خطاها و دردسرهائی در مورد خلیج فارس شد که همچون زخمی بر گرده ایرانی تا هنوز التیام نبخشیده است. دکتر امیر حسین خنجی پیشینه نگار ایرانی می نویسند: پرتقالی ها با وعده به شاه اسماعیل به حضور خود در خلیج فارس مشروعیت بخشیدند... وپای اروپائیان در این نقطه حساس خاورمیانه باز شد. چندی بعد انگلیسیان با توافق قزلباش ها میراث پرتقالی ها در خلیج فارس را تصرف کردند و صاحب اختیار مطلق العنان تجارت دریائی جنوب ایران شدند و شروع به دخالت در امور داخلی ایران کردند. ١٣ اما از سوی دیگر،  پیشینه نگاران بی شماری نیز یکپارچگی ایران را مرهون سیاست  روزگارصفوی ها  قلمداد کرده اند. هر چند که در ابتدای کار بویژه در روزگار شاه اسماعیل یکم خون های بسیاری نیز بی رحمانه بر زمین ریخته شد.  پانوشت ها: ١- یعقوب  آژند. هنر صفوی. بخش اول "اسکارچیا". تهران ٨/٨/٧٥. صفحه .٤ ٢- دکتر جهانبخش ثواقب. "تاریخ نگاری عصر صفویه". انتشارات نوید شیراز. صص ٢۰۹ - ٢١٠ ٣- تاریخ نگاری عصر صفویه. ص ٢٠۹ ٤- دکتر ابراهیم باستانی پاریزی. "سیاست و اقتصاد عصر صفوی". صص ١٣٦ - ١٣٧ ٥- سیاست و اقتصاد عصر صفوی. ص ١٣٧ ٦- تاریخ ملا جلال به کوشش وحیدنیا. تهران انتشارات وحید ١٣٦٦. ص ٢٠ ٧- خلاصه التواریخ. ص ٨٦٢ ٨- سیاست و اقتصاد. ص ١٣٢ ۹- سیاست و اقتصاد. صص ١٣٣-١٣٤ ١۰- دکتر پرویز ورجاوند. "سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین". نشر نی ١٣٧٧ تهران. صص ٢۰٧-٢۹٨ ١١- سرهنگ سید محمد علی گلریز. "مینودر" جلد اول. دانشگاه تهران ١٣٣٧.ص ٢٠٥ ١٢- دکتر ورجاوند. سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین. ص ٢٢١ ١٣- دکترامیر حسین خنجی. "نقش شاه اسماعیل صفوی در تاریخ ایران". ص ٢٠٧