کبک در بختیاری

کبک در ادبیات و فرهنگ مردم بختیاری

سازمان میراث فرهنگی در  اقدامی کارشناسی نشده و شتابزده

"فنون شکار کبک در بختیاری" را در فهرست میراث معنوی ملی ثبت کرد.

در ﺑﺨﺘﻴﺎری ﻛﺒﻚ ﻳﺎ ﻛﻮگ (kavg) ﻃﺮفداران ﺑﺴﻴﺎری دارد. ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن‌ها، داﻣﻨﻪﻫﺎی ﺑﺮفﮔﻴﺮ دﻳﺎر ﺑﺨﺘﻴﺎری و کنار ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ، ﻛﺒـﻚ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد. ﻛﺒﻚ ﭘﺮﻧﺪه‌ای اﺳﺖ ﺧﻮشﻗﺎﻣﺖ و ﻧﻴﻜﻮﺳﺨﻦ (آواز) ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻬﻲ از اﺷﻌﺎر رﺳﻤﻲ و ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ ﻣﺮدم ﺑﺨﺘﻴﺎری را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ. ﺑﺨﺘﻴﺎریﻫﺎ در ﺗﺮاﻧﻪﻫﺎی ﺧﻮد اﻳﻦ ﭘﺮﻧﺪه را اﺳﺘﻌﺎره‌ای از ﻳـﺎر و ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ.

در ﻣﺜﻞﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﭼﻮن ﻛﺒﻚ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ در  ﺑﺮف ﻓﺮو ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ. اﻳﻦ ﺗﻐﺎﻓﻞ در زﺑﺎﻧﺰدﻫﺎ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻣﻲﺷﻮد  :

ﭼﻲ ﻛَﻮگ ﺳﺮِ ﻛِﺮدﻳﻪ ﻣِﻦِ ﺑﺮف

 ci kavg sare kerdiye mene barf

(ﭼﻮن ﻛﺒﻚ ﺳﺮ را درﺑﺮف ﻛﺮده‌ای )

راهرﻓﺘﻦ زﻳﺒﺎی ﻛﺒﻚ را ﺑﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻧﺎﺑﺠﺎی ﻛﻼغ ﻣﺜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ:

ﻛَﻼ ﺧﻮاﺳﺖ رهرﻫﺪِﻧﻪ ﻛﻮﮔﻪ ﻳﺎدﮔِﺮه، رهرﻫﺪﻧﻪ ﺧُﺴِﻪﻫﻢ ﺑﻼ ﻛِﺮد .

kalâ xâst rah rahdene kavge yâd gere rah rahdene xose ham balâ kerd

(ﻛﻼغ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ راه رﻓﺘﻦ ﻛﺒﻚ را ﻳﺎدﺑﮕﻴﺮد راه رﻓﺘﻦ ﺧﻮد را ﻫﻢ ﮔﻢ ﻛﺮد.)

اﻓﺮاد ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺳﺮد و ﮔﺮم روزﮔﺎر ﭼﺸﻴﺪه را ﻧﻴﺰ (ﻛﺒﻚ ﺑﺎران دﻳﺪه) ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ:

ﻛﻮگِ ﺑﺎرون دﻳﺪه (kavge bârun dide)

اﮔﺮ ﻓﺮدی ﺟﺎی دﻳﮕﺮی را اﺷﻐﺎل ﻛﻨﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ:

ﻛﻮگ ﭘﻴﺮِﺳﺖ، ﺟﺎس ﮔﻴﺮﺳﺖ.

(kavg peirest jâs geirest)

(ﻛﺒﻚ ﭘﺮﻳﺪ، ﺟﺎﻳﺶ اﺷﻐﺎل ﺷﺪ)

ﻓﺮدی ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ آرﻣﺎنﻫﺎی دور و درازی را درﻣﺤﻔﻠﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ، ﮔﻮﻳﻨﺪ:

ﻛَﻮﮔِﺖ ﺑﻪ زرده (ﻛﻴﻨﻮ) اِﺧﻮﻧﻪ

zarde exune kavget be

(ﻛﺒﻜﺖ از زردﻛﻮه (ﻛﻴﻨﻮ) ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ)

آن ﻛﻪ وﻋﺪهﻫﺎی دﻳﺮﻫﻨﮕﺎم ﺑﺪﻫﺪ و ﻳﺎ ﭼﻴﺰی ﻏﻴﺮ ﺣﺎﺿﺮ و دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲ را ﺑﺒﺨﺸﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ:

ﻛﻮگِ ﻛُـﻪﻧـﻪ اِﺑﺤـﺸﻲ

 (kavge kohone ebahši)

(ﻛﺒﻚ ﻛﻮه را ﻣﻲﺑﺨﺸﻲ؟)

ﺧﻮاب ﻛﺒﻚ و ﺣﺎﻟﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎی او اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺷﻚ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ. در ﻣﺜﻞ ﻓﻮﻟﻜﻠﻮری ﺑﺨﺘﻴﺎری ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ:

ﻛَـﻮگ ﺧَـﻮس. (kavg xavs) (ﻛﺒﻚ ﺧﻮاب).

ﺑﺮای اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه، ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺎد و ﻃﺮﺑﻨﺎک ﺷﺪه ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ:

ﻛﻮﮔِﺲ ﺧﺮوس اﺧﻮوه (kavges xorus exove) (ﻛﺒﻜﺶ ﺧﺮوسﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ)

ﺑﺮای اﻓﺮادی ﻛﻪ از اوﺿﺎع زﻧﺪﮔﻲ و ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮد راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪه‌ای ﺧﻴﻠﻲ اﺣﺴﺎس رﺿﺎﻳﺖ ﻳﺎ ﺧﺸﻨﻮدی ﻧﻜﻨﻨـﺪ، اﻳﻦ ﻣﺜﻞ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ:

ﻛﻮگ اِﮔﻮ ﺳﺎﻳﻪرﻳﺰ (رﻳﮓ) روزیﻣﻪ، ارﺑﺎرون ﺑﻮ ﻫﻢ رﻳﮓ روزیﻣﻪ !

kavg ego ar sâye reiz (rig) ruzime, ar barun bu ham reig ruzime

(ﻛﺒﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ ﺳﺎﻳﻪ ﺑﺎﺷﺪ رﻳﮓ روزی ﻣﻦ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎران ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻢ ریگ روزیمه.)

در ﺷﻌﺮ ﺑﺮزﻳﮕﺮی (ﺑﺮزﮔﺮی ﻳﺎ ﺑﺎوهرو) (bâveru) ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ازادبیات ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ و از زﺑﺎن ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸﻮق (زن و ﺷﻮﻫﺮ) ﻛﻪ از ﻳﻴﻼق و ﻗﺸﻼق ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮﺷﻮر و ﻫﻴﺠﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰی ﺳﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻧﻴﺰ «ﻛﺒﻚ» ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ :

ﻛﻮگِ ﻣﻮ ﺗﻮ دی ﻣﺨﻮن رﻳـﮓ ﺑﻪﮔﻠﻴﺘﻪ ﭘﺸﺘِﺖ وا ﺗﺎرازه و زردهری ﺑﻪرﻳﺘﻪ

(ﻛﺒﻚ ﻣﻦ! ﺗﻮ دﻳﮕﺮ ﻣﺨﻮان، رﻳﮓ درﮔﻠﻮی ﺗﻮ اﺳﺖ، ﻛﻮه ﺗﺎراز ﭘﺸﺖ ﺳﺮ و زردﻛﻮه روﺑﻪروی ﺗﻮ اﺳﺖ)

ﻗﻬﻘﻬــﻪﻛــﻮگِدرهزﻛُــﻪ ﺷَﻨﻴـــﺪم ﻣﻮ ﮔُﺪم ﻳﺎر ﺧﻮﻣﻪ دام ﺳﻴﺲ ﺗَﻨﻴﺪم

(ﻗﻬﻘﻬﻪ ﻛﺒﻚ دری را از ﻛﻮه ﺷﻨﻴﺪم، ﺧﻴﺎل ﻛﺮدم ﻳﺎر ﺧﻮدم ﻫﺴﺖ، ﺑﺮاﻳﺶ دامﮔﺴﺘﺮدم).

ﮔﻠﻪﻛﻮﮔُﻢ ﺑﺎل ﮔِﺮده ﺑـﺎل ﺑﺴﺖ ﺑﻪﺗﻨﮕﻪ ﺷﺎﻫﻴﻨُﻢ وﻧﺪه ﻧﺰﻳﺪ، ﭘﺮ ﻛﻨﺪ ﻳﻪ ﭼﻨﮕﻪ

(ﮔﻠﻪ ﻳﺎ دﺳﺘﻪ ﻛﺒﻜﻢ ﭘﺮواز ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻨﮕﻪ ﺑﺎل ﮔﺸﻮد،  

ﺗﻴﺮ ﺷﺎﻫﻴﻦ ﻣﻦ ﺑﻪﻫﺪف ﻧﺨﻮرد، ﻣﻘﺪاری ﭘﺮ ﻛﻨﺪه اﺳﺖ).

                                                             ***

کبک دری در ادبیات مردمی بختیاری

کَوگِ تـــــاراز مَیَــر چی مُـو دِلِس پُـرخینِه

کبک تاراز مگر مانند من دلش پرخون است
کُر بِپُرسین کــه چِسِه سیچه خَــراشِه رینِه
ای پسر بپرسید که چه اش است و برای چه روی خود را می خراشد
شَک نَــدارُم کـه گُلی سُهر دِلِس خین کِردِه

شک ندارم که گلی سرخ دلش را خون کرده است
داغ دارِه بــــه دِلـِس , داغِ دِلِـس سِنگــینِــه ...

داغ دارد به دلش و داغ دلش سنگین است....
*
بخشی از غزل بختیاری سروده « شادان شهرو»

**********

 کوگ رشت خون 

کبک رنگی خوش خون

سروده مسعود بختیاری(بهمن علاءالدین)  

کوگ رشت خوش خون ای ولا دنگی به گلیته

کبک رشتی (1) خوش خوان، یه رازی توی گلوی توئه

تاراز زیر پاته ولا زرده ری به ریته

کوه تاراز زیر پاته والله زردکوه روبروته

کوگ رشت خوش خون ای بگو بند کی به پاته

کبک رشتی خوش خوان بگو بند کی به پای توئه

دست کافر کی بگو خفت دور ناته

دست ظالم کی بیخ تا بیخ دور گردنته

کوگ رشت خوش خون ای کاشکی هی بخونی

کبک رنگی خوش خون کاشکی هی بخونی

بنگ قه قها تو جون ایده به زونی

بانگ (صدای) قه قه های (آواز کبک) تو جون میده به زانو

کوگ رشت خوش خون ای مو دلم واباته

کبک رنگی خوش خون من دلم باهاته

هر بهار ایاهم ولا بشنم صداته

هر بهار میام واله بشنوم صدات رو

کوگ رشت خوش خون ای هم زنو بکش بال

کبک رنگی خوش خون باز از نو بال بکش (پرواز کن)

در بده صداته از او مال به ای مال

دور بده صدات رو از اون مال به این مال

کوگ رشت خوش خون ای ری بکن به کینو

کبک رنگی خوش خون، رو بکن به سمت کوه کینو

برسون صداته ولا از او کـُه به ای کـُه

برسون صدات رو از اون کوه به این کوه

کوگ رشت خوش خون ای ولا دردمه تو دونی

کبک رنگی خوش خون والله دردم رو تو میدونی

هم زنو اویدم ولا تا که سیم بخونی

باز دوباره اومدم تا که برام بخونی

------------------------------------------------

1- کوگ رشتی یا «کبک رشتی»، منظور کبک رنگارنگ است؛ چون اصطلاح «رشت و رنگین» در مورد چیزی که قشنگ و رنگارنگ باشد به کار می رود.

بخش نخست بر گرفته از پژوهش ارزشمند «ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺨﺘﻴﺎری» نوشته دکتر ﻋﺒﺎس ﻗﻨﺒﺮی ﻋﺪﻳﻮی (دﻛﺘﺮای ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﻲ ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن) است.