بازی نمایشی دوره قاجار

همانندی یک بازی نمایشی شادمانه

در کاشی‌کاری کاخ گلستان و تابلوی قولر آقاسی

 چندی پیش در ایران نامه با انتشار تابلوی «سیزده بدر زمان قدیم» اثر زنده‌یاد «فتح الله قولر آقاسی» نوشتم: «... در این تابلو، یک خانواده تهرانی را می‌بینیم که در روز «سیزده به در» در کنار جوی روان و در چشم انداز کوه دماوند، سفره‌ای پهن کرده‌اند و انواع خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها از نان و کباب و جگر و نمک و سبزی و ماست و خیار و سیب تا دوغ و شراب و آب را بر آن گذاشته‌اند. در میان تصویر دو مرد که یک دستشان را بر شانه یکدیگر گذاشته اند، در حال شوخی یا دعوا با چماق و غداره دیده می‌شوند به نحوی که کلاه از سر یکی افتاده و پایش به کوزه آب خورده و آن را واژگون ساخته است. زن که شلیته و تنبان و جلیقه و چارقد بر تن دارد، در کنار سفره نشسته و چپق روشن شوهرش را نگه داشته تا از نزاع یا بازی بازگردد. معلوم نیست که نقاش، صحنه نزاع دو مرد را به تصویر کشیده تا به اصلاح عامه « نحسی سیزده» را نشان دهد و یا می‌خواسته یکی از بازی‌ها یا شوخی‌های رایج در آن زمان را به تصویر کشد! با توجه به این که در گوشه‌ای از این صحنه دو نفر مطرب در حال نواختن کمانچه و تنبک هستند و همه افراد حاضر در صحنه از زن گرفته تا کبابی و مردی که دیگ بر سر دارد و پسربچه بالای درخت و دو نفر نوازنده، خم بر ابرو نیاورده اند پس به نظر می رسد، حدس دوم درست باشد...»

در همین مورد دوست ارجمندم مهندس یاغش کاظمی، کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی، به تازگی تصاویری از کاخ گلستان را برایم فرستاده و توضیح داده است که این تصاویر از نظر محتوا بسیار به تابلوی «سیزده بدر زمان قدیم» اثر زنده‌یاد «فتح الله قولر آقاسی» نزدیک هستند. مهندس کاظمی در این مورد نوشته‌ است:

« به خاطر دارم که مقاله‌ی جالبی از شما درباره‌ی آیین ِ "سیزده به در" خوانده بودم که طی ِ آن با آوردن ِ یک نقاشی ِ قهوه خانه ای که منظره‌ی مصفایی را مرتبط با این آیین تصویر می‌کرد، با شگفتی اشاره به صحنه‌ی قمه‌کشی ِ تصویر شده در حاشیه اش داشته و آن را محتملاً بخشی از شوخی‌ها و شاد‌بازی‌های ِ آن روز شمره بودید.

مدتی پیش که به "کاخ گلستان" در تهران رفته بودم، بر لچکی‌های تاقنماهایِ دیوارهایِ کناریِ آن، نظیر همین منظره را دیدم که تصاویرش را برایتان پیوست نموده‌ام: فضای مصفایِ طبیعت و شادی و طرب و نوش ِ عده ای، و همزمان قمه‌کشی بر یار و دلبری.»

تصاویری که مهندس کاظمی از کاشی‌کاری‌های مورد اشاره در کاخ گلستان تهیه کرده‌اند، نشان می‌دهد که نمونه‌های کاشی‌کاری کاخ گلستان تشابه زیادی با تابلوی قوللر آغاسی دارد. در کاشی‌های کاخ گلستان نیز مرد و زن در کنار هم دیده می‌شوند. سفره خود را در دشت‌های بیرون شهر گسترانده‌اند. به میگساری مشغولند و نوازندگان می‌نوازند.

البته در تابلوی قوللر آغاسی دو مرد در حال بازی با یکدیگر هستند اما در کاشی‌های کاخ گلستان، یک مرد با یک زن به این بازی شادمانه پرداخته‌اند. اکنون برای نگارنده این پرسش مطرح است که نام این بازی نمایشی که در آن زمان متداول بوده، چیست؟