سالمندان را ارج نهیم

مفهوم سالمند و چگونگی رفتار با آنها در جوامع امروزی

ایران‌نامه- مهدی فقیهی: پدیده سالمندی که بخشی از روند حیات انسان ها  را در برمی گیرد شرایطی را برای آدمی ایجاد می‌نماید که رفتارها و برخوردهای خاصی را در پی دارد و در این نحوه برخورد افراد با سالمندان نیز متناسب با فرهنگ های جوامع مختلف شکل می گیرد. در برخی از فرهنگ ها، افراد به مرور از زندگی اجتماعی کناره می گیرند و در برخی از جوامع افراد سالخورده به اجبار از خانواده رانده می شوند. در هر حال  پیری فرایندی است که متوقف نمی‌شود و تنها با داشتن زندگی سالم و مراقبت های ویژه می توان این ایام  را به دورانی مطلوب و لذت بخش و توأم با سلامتی تبدیل کرد. سلامت سالمندان یکی از مسائل و مشکلات بهداشتی در اکثر جوامع است و مقابله با آن نیازمند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی های دقیق و صحیح می‌باشد. در عین حال  اکثر کشورهای در حال توسعه که برنامه فراگیر در این زمینه ندارند با مشکلات زیادی مواجه هستند در سنین پیری نیازهای روحی و جسمی از اهمیت فراوانی برخوردارند و مسائل روانی ناشی از سالمندی نیز تحولات بسیاری در روش زندگی این گروه از جامعه به وجود می آورد. در دوره سالمندی همچنین هر شخصی ممکن است به دلیل محدودیت های مربوط به تغییرات پیری و برای برآورده ساختن نیازهای اساسی زندگی خویش به کمک دیگران نیاز داشته باشد. از جمله عوامل نگران کننده در این دوران برای سالمندان می توان به ترس از ورود به دوران باز نشستگی و وضعیت مالی نامناسب، اضطراب و دلهره ناشی از تنها شدن، نگرانی در خصوص طرد شدن و زندگی در سرای سالمندان، عدم وجود سازمان‌ها و موسسات حمایت کننده اجتماعی، کاهش توانایی‌ها و قوای جسمانی و وجود بیماری‌های مزمن و ناتوان کننده، مرگ اقوام، نزدیکان، افراد مورد علاقه و دوستان صمیمی اشاره کرد.

در عین حال سالمندان خصوصا افراد بالای 60 سال سیستم ارزشی خود را به شکلی  تکمیل کرده اند که با دنیای امروز کاملا متفاوت است. بسیاری از آنها عقاید وارزش هایی دارند که برای جوانان اهمیت زیادی ندارد و لذا قبول این قضیه برای سالمندان مشکل است. به عنوان مثال بسیاری از سالمندان ارزش پس انداز و عدم حیف و میل و قناعت را می دانند و استقلال اقتصادی برای این افراد مهم است و زمانی که احتیاج به دریافت کمک از دیگران دارند دچار احساس شرم و خجالت می شوند در عین حال بسیاری از [این افراد  احترام به سالمندان  و تبعیت از آنها را حائز اهمیت و ارزش زیادی می دانند  ... ولی غالبا اعضای خانواده از دستورات و راهنمایی های آنها سرپیچی می کنند. در این مواقع فرد سالمند از نظر روحی و روانی دچار تغییراتی همچون خشم,عصبانیت, احساس دوگانگی, افسردگی, ترس, تند مزاجی, تنهایی, بی تفاوتی, بی علاقگی و ... می گردد. همچنین از نظر رفتاری نیز دچار عکس العمل هایی مانند گریه کردن, کاهش انگیزه, بی قراری, گوشه گیری, کاهش خواب ,کاهش اشتها, احساس عدم سودمندی می گردد.

روانشناسان از این دوره به عنوان مرحله سوم عمر یاد کرده اند که افراد جامعه انسانی همگی به مرور آن را تجربه خواهند کرد. در عین حال در برخی از جوامع به دلیل پیشرفت های شگرف دانش پزشکی و بهداشت عمومی روند رشد جمعیت افراد سالمند در حال افزایش است و همین امر باعث ایجاد انگیزه و میل به زندگی در این قشر از جامعه گردیده است.

با این روند، قشر سالمند هر جامعه در آینده یکی ازمهم‌ترین گروه‌های اجتماعی و سیاسی کشورها خواهند بود که رفع نیاز های طبیعی آنان یکی از مسائل ضروری به شمار می آید. سالمندان به عنوان بخشی از اعضای جامعه  نیازمند توجه و صرف هزینه می باشد. حقوق سالمند باید به عنوان یکی از ارکان حقوق بشر مورد توجه قرار گیرد و لازم است در این راستا با توجه به حقوق سلامت و شادابی سالمند از عوارض  روحی روانی ناشی از عدم وجود آن که منجر به تحمیل هزینه های درمانی و نگهداری و باز توانی در سالمندان می شود، جلوگیری کرد.

در عین حال سازمان‌ها و نهادهای مربوط به سالمندان نباید نسبت به حقوق انسانی و شهروندی آنها  فقط به دلیل سالمند بودن بی‌توجهی نمایند. به عنوان مثال عدم پرداخت سوبسید دولتی به مراکز نگهداری سالمندان تنها با این استدلال که فرد سالمند تا حد امکان در کنار خانواده قرار گیرد زمینه را برای سوء استفاده و خشونت در خانواده نسبت به فرد سالمند هموار می سازد که در این صورت سالمندان مجبور به تحمل شرایطی می گردند که شاید در شان آنها نباشد.

احساس سر باری، عدم توجه به نیازهای درمانی و تفریحی، به کار گماشتن در کارهای سخت بدنی و روحی (از قبیل نگهداری کودکان و افراد بیمار و نیز  انجام کارهایی که با توانایی های فرد سالمند تناسب ندارد) و منجر به عوارض روانی و افسردگی و اضطراب می گردد در هر کشور دولت و یا سازمان های مربوط، لازم است که جهت رفاه حال سالمندان و خانواده های آنها بخشی از هزینه های نگهداری سالمند را تقبل نمایند و واضح است با پوشش کامل بیمه ای، هزینه های درمانی این قشر از جامعه تامین می گردد.

 از طرفی در جهت کاستن از هزینه های درمانی افراد سالمند سیستم ارجاع پزشک به صورت سرانه طراحی گردد که از سردرگمی و مراجعه مکرر این افراد به پزشکان مختلف و افزایش هزینه های درمانی آنها جلو گیری گردد. گزارش‌های مراجع رسمی حاکی از آن است که از پنج میلیون جمعیت سالمند ایران، بیش از دو میلیون نفر نیازمند قرار گرفتن زیر پوشش طرح‌های حمایتی هستند و از این تعداد نیز  یک میلیون و ‪ ۵۰۰ هزار نفر زیر خط فقر قرار دارند و در شرایط نابسامان اقتصادی و روانی زندگی می‌کنند. تنها ‪ ۵۰۰ هزار نفر از این تعداد  زیر پوشش کمیته امداد می‌باشند .

در برخی از جوامع سالمندان را به زور از جامعه طرد می کنند، مانند اقوام بدوی که به دلیل کوچ دائمی خود، افراد معلول یا پیران از کار افتاده را بر اساس رسوم خود از طایفه کنار می گذاشتند . این نوع رفتار با سالمندان در بسیاری از اقوام ابتدائی در مناطق مختلف جهان مشاهده می شود. مثلاٌ در قبیله یاکوت افراد کهنسالان را از خانه و کاشانه خود می راندند چنان که آنها می بایست برای امرار معاش خود به تکدی‌گری بپردازند و یا به صورت برده فرزندان خویش به کارهای  بسیار سخت مبادرت ورزند که گاه در این راه مورد ضرب و شتم نیز قرار  می‌گرفتند. در نقطه مقابل در برخی دیگر از فرهنگ ها، نقش جدید سالمندان، آنان را با دوره ای فعال و رضایت بخش زندگی روبرو می‌سازد.

به عنوان مثال در چین برنامه های خاصی جهت حمایت از سالمندان به اجرا درآمده است . براساس این برنامه، فرزندان و بچه هایی که از نظر سنی بالغ می شوند طبق قانون وظیفه دارند از والدین خود حمایت و دستگیری نمایند و کوتاهی در این زمینه مستوجب جریمه و تنبیه است.

 همچنین در کشور ژاپن 670 مرکز رفاهی جهت سالمندان فعالیت دارد و مرکزی با نام Haringayحدود 610 نفر را تحت پوشش خدمات مراقبت‌های طولانی مدت در منزل و 1250 نفر را تحت پوشش مشاوره ... قرار داده است .در این مرکز همچنین مراقبت‌های نیمه وقت و ساعتی و کوتاه مدت در جهت سپری شدن دوران نقاهت بیماری‌ها و خدمات تفریحی در کنار کمک‌های توانبخشی و درمانی و بهداشتی در محل مؤسسه و یا در منزل افراد سالمند صورت می‌پذیرد. در عین حال  وظیفه حمل و نقل سالمندان با هر گونه محدودیت جسمی و یا صرف غذا در منزل یا کلوپ نهار که سالمندان فقط جهت صرف غذا به آنجا مراجعه می‌نماید نیز بر عهده این مراکز میباشد. به نظر می‌رسد این چنین مؤسساتی هزینه اثر بخشی بالایی داشته و با توجه به اینکه کلیه خدمات قابل تصور جهت سالمند در این مرکز صورت می گیرد دسترسی یکجا به آنها برای یک سالمندان امکان پذیر می باشد.

در  کشور ژاپن بیش از ‪ ۲۷میلیون نفر سالمند وجود دارد که این میزان بالاترین نسبت سالمندان در مقایسه با سایر کشورهای جهان است در این کشور همچنین، با گذشت سال‌های مدید از سن بازنشستگی از نیرو و مهارت تجربه افراد کهنسال استفاده بهینه می‌شود و به رغم افزایش جمعیت سالمند و رشد روزافزون صنعت و فناوری، هنوز هم از نیروی افراد سالمند در عرصه‌های گوناگون علم و فناوری بهره برداری می گردد.

میانگین سن امید به زندگی در ژاپن برای زنان ‪ ۸۵سال و برای مردان ‪۷۸سال عنوان شده است و بازنشستگی در بدو ورود به سن میانسالی یعنی سن ‪ ۶۰سالگی از نظر ژاپنی‌ها تقریبا یک امر محیر العقول محسوب می‌گردد.

در این کشور کمتر سالمندی است که نتواند با حقوق و مستمری بازنشستگی دوران خوش سالمندی را به عافیت  بگذراند، و زمینه بازگشت سالمند به عرصه کار و فعالیت به راحتی فراهم است.

روز ‪ ۱۸سپتامبر مصادف با ‪ ۲۷شهریور در کشور ژاپن روز "احترام به سالمند" نام گذاری شده  و این روز تعطیل ملی می باشد. در این روز هر فرد ‪ ۱۰۰ساله و یا بالاتر از آن یک نامه و جامی از نقره دریافت می‌کند.  واحدهای مرتبط با سلامت جامعه در ژاپن موظف به کنترل دائم و رایگان وضعیت جسمانی سالمندان هستند و آمار پژوهشگران نشان می‌دهد که به ندرت افراد سالمند در آن کشور درگیر فقر و مشکلات معیشتی هستند.

یکی دیگر از کشورهایی که در رابطه با رفاه حال سالمندان گام‌های موثری برداشته است کشور هلند می باشد. در این کشور،  سیاست گذاری در خصوص سالمندان توسط  وزارتخانه کشور، آموزش و پرورش، راه و ترابری،  مسکن، امور اجتماعی و بهداشت و سلامت صورت می گیرد.

 در این کشور سیاست‌ها در جهت افزایش مشارکت اجتماعی می‌باشد. در کشورهایی نظیر کانادا و انگلستان نیز کلیه خدمات به سالمندان از قبیل ( رفاهی - تفریحی و نگهداری) در منزل و یا مراکز نگهداری تمام وقت یا نیمه وقت   به صورت رایگان می‌باشد.

 کشورهایی نظیر آمریکا نیز با توجه به وضعیت درآمد سالمندان بخشی از خدمات به صورت دولتی و بخشی دیگر توسط فرد تامین می گردد و بیمه ها نیز قسمتی از این هزینه ها را تقبل می نمایند.

نمونه دیگر ی از اقدامات حمایتی از سالمندان را در کشور فیلیپین می توان یافت. در این کشور در سال 1989 ائتلافی خدماتی به نام case برای سالمندان ، تاسیس شد تا رفاه افراد این قشر از جامعه  خصوصا در اجتماعات فقیر شهری را بهبود بخشد.  این گروه متشکل از سازمان های دولتی و غیردولتی و مردمی است که برای رفع نیازهای اقتصادی و اجتماعی سالمندان اقداماتی گوناگونی انجام می دهد. برای کمک به این موسسه، سازمان‌های بیمه گذار در این کشور موظفند مقدار مشخصی هزینه به این موسسه پرداخت کنند. علاوه بر این در کشور فیلیپین، آسایشگاه تنها اختصاص به دسته‌ای از بیماری‌ها نظیر بیماریهای مزمن یا بدون درمان دارد.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        در کشور ایران نیز اقدامات موثری برای پاسداشت شرایط سالمندان و بهبود وضعیت آنان انجام گرفته کهئ تشکیل "شورای ملی سالمند" و اجرای طرح "توانمندسازی سالمندان" و بزرگداشت روز "بازنشستگان" از جمله این اقدامات محسوب می گردد، اما به هیچ وجه این اقدامات برای بهبود وضعیت سالمندان کافی نیست.

گرچه سن امید به زندگی در ایران به ‪70 سال افزایش یافته است، اما هنوز هم بر اساس استاندارد سازمان بهداشت جهانی، مرگ افراد زیر 80  سال، مرگ زودرسی برای سالمندان تلقی می گردد و نخستین گام در پیشگیری از این مرگ و میر، بهبود شیوه زندگی سالم در دوره سالمندی است.

 متاسفانه در حال حاضر ۲۶درصد از سالمندان کشور هیچ منبع درآمدی ندارند، افزون بر اینکه درآمد و مستمری بازنشستگی کفاف زندگی سالمندان را نمی‌دهد و فقر به یک موضوع جدی برای سالمندان مبدل شده است. میزان درآمد سالمندان در کشورما به طور متوسط زیر خط فقر و یا نزدیک خط فقر است و هیچ نهادی نیز در این خصوص مسوولیتی ندارد.  در عین حال  در حال حاضر برای درآمد سالمندان، بهداشت جسمی و بهداشت روانی آنان و نیز اوقات فراغت سالمندان برنامه‌ریزی مدونی متصور نیست. در عین حال سپردن افراد پیر و سالخورده به خانه سالمندان نیز مشکل دیگری است که این قشر از جامعه از آن رنج می برند افراد سالمند، با وجود داشتن مشکلات مالی و جسمی تلاش می کنند در خانه های خود باقی بمانند.

یک خانه بیش از یک سر پناه فیزیکی برای سالمند است و نمودی از استقلال و امنیت و یاد آور خاطرات زیادی از دوران جوانی اوست .

وجود یک محله آشنا،نزدیک بودن به دوستان و آشنایان و ارتباط نزدیک با آنان برای سالمند بسیار مهم و ضروری است. احساس این افراد از محیط مثبت پیرامون خود باعث تعلق خاطر و وابستگی او به افراد خانواده می گردد و احساس امنیت را برای آنان به ارمغان می آورد حال زمانی که فرد سالمند مجبور به ترک خانه خانه و کاشانه خود شود و به جایی رود که در باره آن چیزی نمی داند، فشارهای روحی و عاطفی برای سالمند تهدید کننده و حتی مضمحل کننده است.

 انتقال به جای دیگر و سکونت در یک محل غریب و کوچک کار مشکلی است، به ویژه که در این محل جدید به دلیل کمبود جا، عدم امکانات رفاهی، برآورده نشدن نیاز های فردی و دوری از خانواده و همچنین عدم دسترسی به تعلقات دوره حیات برای فرد سالمند بسیار دشوار و طاقت فرسا خواهد بود.

این در حالی است که دلیل بسیاری از این جابه جای ها و طرد شدن ها، سوء استفاده مالی از آنان بوده و پدر و مادرها غالبا به این دلیل از خانه و کاشانه خود دور می شوند. زمانی که منابع مالی یک سالمند توسط افراد مورد اعتماد او مورد تهدید قرار می گیرد و یا به طور غلط  استفاده می شود، سوء استفاده مالی رخ می دهد. این گونه حوادث بیشتر زمانی  رخ می‌دهد که فرزندان سالمند پولی را در قبال مراقبت از او دریافت می کنند و یا اینکه نهایتا با کنار گذاشتن یا طرد کردن پدر ومادر پول و ثروت آنان را به چنگ می آورند .

منابع :

1- خوشبین ، سهیلا - غوثی ، آوات - فراهانی، عالیه - مطلق ، محمد اسماعیل / راهنمای بهبود شیوه زندگی سالم در دوره سالمندی4/نشر تندیس /چاپ اول 1386/تیراژ36000 جلد

2- هوفمن وُلد ،گلوریا /مترجمین دکتر حیدر علی عابدی ،محسن شهریاری ،نصرالله علی محمدی ،احمد رضا یزدان نیک ،حجت الله یوسفی/پرستاری در سالمندان /انتشارات عروج /چاپ اول سال 1382/تیراژ 2000جلد

3- مهدی زادگان ،ایران ، باقر پور،رحمت الله / سوء استفاده وغفلت از سالمندان /چاپ اول 1380/نشر پردژ