بردشیرهای بختیاری در حال انقراض!

شیرهای سنگی بخت برگشته در دیار بختیاری!

ایران‌نامه - معصومه شهباز: در گذر از چهار محال بختیاری تا خوزستان، آنجا که پیچ و خم جاده‌ها مسافران را مهمان روستاها و مسکن مردم ایل بختیاری می کند، شیرهای سنگی کوچک و بزرگ با غرور و عظمت بی‌بدیلی  که نشان از دلاوری و قهرمانی در میان این مردمان دارد، یکی یکی رخ‌نمایی می‌کنند. شیر در فرهنگ ایران نمادی از آیین مهر و همچنین نشانه قدرت و شجاعت بوده و از دیرباز همواره به عنوان نماد ملی این کهن مرز و بوم جایگاه ویژه‌ای داشته است. شیرسنگی که به گویش مردم بختیاری «بردشیر» خوانده می‌شود با توجه به این اندیشه کهن و به پاسداشت مقام نام‌آوران و پهلوانان بختیاری از سنگ‌ کوه‌های زاگرس تراشیده و بر مزار درگذشتگان نصب می‌شد، شیری که بر پهلویش نقش  شمشیر، اسب، تنفگ و بر گرده‌اش مشخصات متوفی را داشت. اما اکنون، نه‌ تنها این رسم متداول نیست بلکه از شمار بردشیرهایی هم که از سال‌ها پیش در گورستان‌های بختیاری  موطن داشته‌اند، کم شده است. قلمرو شیرهای سنگی در استان‌های چهارمحال بختیاری و خوزستان در اثر بی‌توجهی مسئولان میراث فرهنگی و ناآگاهی بعضی افراد نسبت به اهمیت این میراث، در معرض تهدید جدی قرار گرفته و تاکنون هیچ اقدامی در راستای شناسایی، ساماندهی و شناسنامه‌دار کردن آنها صورت نگرفته است.

بردشیرها قربانی می‌شوند! 

هیبت بردشیرهای بختیاری در این سال‌ها، طعمه احداث و تعریض جاده ها، توسعه شهرها و روستاها با اقدام‌های شتاب‌زده شهرداران و مسئولان بوده و در موارد بسیار زیاد نیز از گزند طمع  قاچاقچیان اشیاء عتیقه در امان نبوده اند. همچنین گفته می‌شود که آبگیری سدها در آینده نه چندان دور شمار دیگری از این شیرهای سنگی با ارزش را قربانی خواهد کرد.

 وضعیت شیرهای سنگی گورستان قدیمی شهر «گهرو» در جاده چهارمحال بختیاری به خوزستان مثال مشهودی از وضع اسفناک بردشیرهای بختیاری است. پیش‌تر عملیات تعریض خیابان مجاور به گورستان، احداث جاده خوزستان و سامان‌دهی امام زاده جعفر، شماری از شیرهای سنگی این ناحیه را زخمی، شکسته و نابود ساخته و اکنون این گورستان قرار است در طرح توسعه شهر گهرو به فضای سبز تبدیل شود.

به گفته  اهالی این منطقه تعدادی از شیرهای سنگی بر اثر ایجاد انفجار در کوهی در مجاور گورستان شکسته و نابود شدند؛ تعدادی از آنها شبانه به سرقت رفتند و شماری از آنها نیز از ناحیه  پا  با ضربه تیشه خرد و نقش زمین شدند چرا که مردم عادی گمان می‌کردند در پاهای شیرها گنج پنهان شده است.

در حال حاضر برخی از قسمت‌های محوطه این گورستان به منظور ایجاد گذرگاه، سنگ‌فرش شده و اطراف آن در اثر تعریض خیابان محدود شده است. شیرهای سنگی شکسته شده در این محدوده گواه تاثیرات سوء این تغییرات ناگهانی و نبود آگاهی کافی در مورد حفظ شیرهای سنگی در این گورستان است.

سدها، قبرستانی برای بردشیران!

سامان فرجی، پژوهشگر و فعال میراث فرهنگی در رابطه با وضعیت شیرهای سنگی گفت: «مشکلی که وجود دارد این است که به بردشیران به عنوان تمثال‌های که عقبه فرهنگی دارند نگاه نمی‌شود؛ همین موضوع سبب شده که این آثار به ثبت نرسند.»

وی با اشاره به صحنه‌های بزم و رزم و شکار در این آثار خاطرنشان ساخت: «بردشیرها حاوی نکات مردم‌شناسی بسیاری هستند اما متاسفانه مطالعاتی در این مورد صورت نگرفته است.»

این فعال میراث فرهنگی تاکید کرد: «مشکل اصلی ما در این خصوص مشکل فرهنگی است. متاسفانه برای بردشیرها به طور رسمی به عنوان نماد فرهنگی  ارزش قائل نمی‌شوند. عده‌ای معتقدند که شیر سنگی یک نوع مجسمه است و نباید بر سر گورهای اسلامی وجود داشته باشند اما این در حالی است که شیر علاوه بر این که نماد قدرت در فرهنگ ایرانی است؛ تمثالی از تشیّّع و پایبندی به مرام و مسلک امام علی هم به شمار می‌آید.»

وی افزود: «شیرهای سنگی قابل جابجایی و در معرض تخریب هستند، بسیاری از این شیرها به سرقت رفته و شماری هم شکسته شده و در لابه لای جرزهای دیوار و ساختمان‌ها به کار گرفته می‌شوند.»

فرجی در ادامه با اشاره به خطرات سدسازی و آبگیری آنها در چهاربحال بختیاری و خوزستان گفت: «در منطقه بیرگان از توابع کوهرنگ چیزی در حدود 17 شیر سنگی با آبگیری تونل سوم کوهرنگ به زیر آب می‌روند. همچنین در روستای "شهریاری" از یک بردشیر به عنوان نیمکت در مقابل شورای حل اختلاف استفاده می‌شود که این نشان دهنده نبود آگاهی از ارزش این میراث فرهنگی در نگاه مردم است.»

 شیرهای بختیاری زنده شوند!

شیرهای سنگی در هیچ کجای ایران به اندازه‌ای که در خوزستان و چهارمحال بختیاری خانه گزیده‌اند به چشم نمی‌آییند اما گویا همین فراوانی و پراکندگی، از بین رفتنشان را امری عادی جلوه داده و در نظر مردم و مسئولان از ارزش و اهمیت آنها کم کرده است. این در حالی است که می‌بایست این شیرهای سنگی شناسایی و تا حد امکان در محل استقرارشان از خطرات محفوظ نگاهداشته شوند و در این راستا به مردم، متصدیان امور شهری و شهرداران آگاهی داده شود. همچنین در مورد بردشیرهایی که در معرض نابودی قرار دارند مانند شیرهای سنگی روستای «آب ماهیک» در استان خوزستان و یا شیرهای سنگی «بیرگان» در چهارمحال بختیاری، عملیات نجات‌بخشی صورت گرفته و آنها را به موزه منتقل کنند. روشن است که تنها ثبت ملی این آثار نمی‌تواند به نجات بخشی آنها کمک کند، بلکه شایسته است که در حفظ و نگاهداشت آنها به طور جدی وارد عمل شد و به این موضوع به عنوان یکی از پتانسیل‌های  مهم  گردشگری منطقه نگریست. با توجه به پتانسیل‌های که میراث طبیعی  استان چهارمحال بختیاری، در جذب گردشگران دارد، می‌توان از این ظرفیت برای معرفی هر چه بیشتر شیرهای سنگی به عنوان یک میراث فرهنگی غنی در استان برای رشد صنعت گردشگری و نگاهداری این میراث بهره جست.