گزارشی از سفر به کرمانشاه

 آثار باستانی کرمانشاه و گردشگری در دیار پهلوانان

دکتر محمود دهقانی

کرمانشاه دارای ساختمان‌های بسیار با ارزش تاریخی و آثار باستانی است که همگی به مرمت و نگهداری نیاز دارند. اگر از ویرانی ساختمان‌ها و آثار باستانی در کرمانشاه که مثل همه استان‌های کشور ادامه دارد، جلوگیری نشود، تا چند دهه دیگر هیچ اثری از آثار باستانی در این شهر بر جا نخواهد ماند. کرمانشاه با آثار گران‌بهای باستانی، جام جهان‌نمای فرهنگ و تاریخ ایران است و از این رو گنجایش ویژه‌ای برای گردشگری دارد. اما تجربه ثابت کرده است که دست اندرکاران صنعت گردشگری با تنگ نظری و قوانین دست و پا گیر هیچ‌گاه نخواهند توانست به این صنعت در کشور رونق بدهند، مگر آن که در کار خود تجدید نظر اساسی نمایند. نه تنها ساختار امور گردشگری، بلکه امور زمینی و هوایی جابجایی گردش‌گر در کشور نیز در روزگار پیشرفت الکترونیک پایش لنگ است و فرودگاه‌ها از هیچ‌گونه برنامه‌ریزی درستی برخوردار نبوده و شرکت‌های هواپیمایی ایران با شرکت‌های هواپیمایی غیر ایرانی، زمین تا آسمان تفاوت دارند. کسی نیست که از تحریم ها آگاه نباشد، ولی نبود نظم در برنامه‌ریزی در کشور همیشگی بوده و چاره‌ای هم برای آن پیدا نکرده‌اند. در یک کلام باید گفت برای استقرار نظم در امور روزانه سیر و سفر چه هوایی، چه دریایی و چه زمینی کار نشده است. از اصول درست رانندگی که لازمه گردشگری در کشور است غافل‌اند و اتومبیل‌ها در میان کوه و کتل و جاده‌ها، تابوت‌های سرنشینان است. مسئولیت و دگرگون کردن فرهنگ راهنمایی و رانندگی و گردشگری و جلب جهانگرد بر گردن دولت‌ها است.

در سفر اخیر به قصد دیدن آثار باستانی و ساختمان‌های تاریخی روزگار صفوی در ایران، از مادرید شهر توریستی اروپا به دبی شهر آسمان‌خراش‌ها و ساختمان‌های مدرن پر جاذبه امروزی که روزانه پذیرای مسافران ایرانی تشنه خوش‌گذرانی است، وارد شدم. پرواز از اروپا با هواپیمایی "امارات" بود. شرکتی که در غیبت هواپیمایی ایران توانسته است مسافران ایرانی را در سراسر جهان جابجا کند. آن‌ها برای جلب مسافر ایرانی در پرواز خود غذاهای متنوع ایرانی از جمله قورمه سبزی و چلوکباب همراه با شراب سرخ شیراز تولید استرالیا به مسافران ایرانی می‌دهند و بر صفحه تلویزیونی نقشه مسیر پرواز هم فقط از واژه خلیج اکتفا کرده تا به ذوق ایرانیان میهن دوست کمتر بر بخورد.  

در فرودگاه کرمانشاه با استقبال گرمی که تا ابد خاطره خوش آن در یاد خواهد ماند روبرو شدم. بار بنه را زمین گذاشتم و پس از نوشیدن چای و خوش آمدگویی دوستان، پیش از آن‌که چتر شب باز شود و تاریکی فرا رسد، طبق عادت دیرینه بی قرار دیدن شهر، به گشت و گذار پرداختم. در کرمانشاه رستورانی‌هایی با چشم انداز زیبا  قرار داشتند که با نیمکت‌هایی که در زیر درختان بر آن‌ها قالی خوش رنگ ایرانی فرش بود، نشان می داد زندگی و تفریح در رگ شهر جریان دارد. 

طبق برنامه از پیش تعیین شده دوستان،  دیدار ما از آثار باستانی و ساختمان‌های تاریخی کرمانشاه آغاز شد. وقتی به تاق‌بُستان رسیدیم تا دقایقی چند به آن خیره بودم. مجموعه‌ای که همچون مشعلی با سنگ نبشته‌ها و سنگ نگاره‌ها،  تاجگذاری‌ها و رویدادهای تاریخی این سرزمین کهنسال را در تاریکی سده‌ها و هزاره‌ها روشن کرده و از کارهای ابلهانه شاهان قاجار و حکاکی چهره آن‌ها در آنجا نیز پرده برمی‌دارد. تاق بستان گویاتر از کتاب و اینترنت، سرگذشت‌های تاریخی را به صورت عینی برای فرزندان این روزگار و روزگاران آینده ایران بازگو می‌کند و  با داشتن چشمه کوه از دیر باز گردشگاه دلپذیر کرمانشاهی‌ها  بوده است.

 هر چند دیدار از تاق بستان بیش از سه  ساعت و نیم بود، ولی دل بر نمی‌کندم و آرزو داشتم تا مدت‌ها در آنجا بمانم. به جرات می‌توان گفت که اگر با دقت و بدون بغض و تعصب و ترجیح ندادن آثاری بر آثار دیگر در گستره گردشگری، به امور و نگهداری ساختمان‌های تاریخی و آثار باستانی کرمانشاه صمیمانه توجه شود، می‌تواند سرچشمه درآمد کلانی، نه تنها برای ساکنان آن استان بلکه برای کشور نیز باشد.

با جذب گردشگر داخلی و جهانگردان خارجی به‌خوبی می‌شود تمامی ساختمان‌ها را زیبا و سرپا نگاه داشت و دست شهرهای مدرنی مثل دبی را در صنعت گردشگری، از پشت بست و از پارو کردن پول ایرانیان به‌وسیله شرکت‌های گردشگری رقیبان جلوگیری نمود.

در محدوده تاق‌بستان، درخت کهنسال چناری که عمری ۶۰۰ ساله دارد نظر هر تازه واردی را به خود جلب می‌کند. نه تنها سرسبزی درختان و زیبایی ساختمان‌های تاریخی و آثار باستانی بلکه خوی و منش فرهنگی مردم کرمانشاه نیز گردش‌گر پذیر است. آنچه در روزگار جوانی از طریق یکی از دوستان همکلاسی دوران تحصیل در مدرسه ایرانیان دبی، در وصف کرمانشاه و مردم صمیمی با خوی پهلوانی آن‌ها شنیده بودم، در نظرم بی‌جا نبود.

شهر کرمانشاه زیبایی خود را به  طبیعت  دلنشین، کوهستان دالاهو، تاریخ،  فرهنگ و مردم خوب خود مدیون است. ولی متاسفانه سازمان‌های گردشگری و فرهنگی در کرمانشاه به‌درستی نتوانسته‌اند حتا گردش‌گر داخلی را نیز به سوی کرمانشاه جذب کنند و این یک اشکال فنی بزرگ در برنامه ریزی و ناکارآمدی مسئولان این تخصص است.

 با  دگرگونی‌های سنجیده مهندسی در پیرامون تاق‌بستان بدون آن که خدشه‌ای بر نمای تاریخی وارد آید، می‌شود بر امور درختکاری و تزئینات باغ افزود. باید از کیوسک‌های زشت و بد قواره تا آنجا که ممکن است در نزدیک به تاق خودداری نمود.  برای جلوگیری از آمد و شد کودکان و بزرگسالان بازدید کننده، در زیر تاق نرده آهنی کار گذاشته شده است. سوراخ برای نرده آهنی اگر به اندازه یک سر سوزن باشد نیز در دراز مدت باعث تخریب و فرسودگی خواهد شد. نرده تخته ای روروک دار و قابل حمل بر روی ریل تخته‌ای لازمه این‌گونه جاهاست تا به سنگ‌های  آثار باستانی خدشه وارد نشود و یا اینکه مثل خیلی از کشورها با زنجیر پلاستیکی حلقه شده در دو پایه پلاستیکی سبک و قابل حمل فقط برای نشان دادن ممنوعیت ورود به زیر تاق می‌بایست اکتفا کرد. این کار با تبلیغات در رسانه ها از یک سو و از سویی با بروشورهایی در هنگام ورود بازدید کننده کارساز است. متاسفانه شکسته شدن نقاطی از سنگ‌ها و تصاویر سنگی، ضررهای جبران‌ناپذیری به تاق‌بستان وارد کرده است.

در گوشه دیگر شهر، کنار بوستانی کوهستانی، بر فراز کوه و در میان دره، نورپردازی با رنگ‌های گوناگون و صدای شرشر آب در غروب آفتاب، زیبایی قابل وصفی به آن نقطه از شهر داده است و محلی دلنشین برای گردش آخر هفته خانواده‌هاست. این کار هر چند بسیار با ارزش است و  می‌تواند برای شهروند کرمانشاهی به‌ویژه نوجوانان متنوع باشد و بر روح و روان شهر وند و به‌ویژه کودکان شهر اثر شادی بخش بگذارد، ولی گردش‌گر و جهان‌گرد با آوازه ساختمان‌های تاریخی و آثار باستانی به آنجا سفر می‌کند و مسئولان باید این حقیقت را نیز به خوبی در نظر بگیرند.

از کارهای خوبی که در حال انجام بود، مرمت چند ساختمان دوره قاجاری و صفوی به دست مرمت‌گران دلسوز در چند نقطه کرمانشاه بود ولی واقعیت این است که ساختمان‌های بسیاری به مرمت نیاز دارند که نباید در این مورد وقت‌کشی شود.

در منطقه دل‌انگیز دالاهو که در رژیم گذشته فیلمی هم با نام "دالاهو" با بازیگری هنرپیشه معروف بهروز وثوقی و کمدین به‌یادماندنی شادروان تقی ظهوری و ستاره زیبای کرشمه‌گر آن روزگار، خانم فروزان، در آنجا ساخته شد و کوه بلند و سرسبز دالاهو را به مردم سراسر کشور شناساند، هم اکنون با معماری زشت و بد قواره آب و آب‌بندی غیر تخصصی و از میان بردن جویبارهای سنگی و تاریخی دره، ظاهرا برای تولید ماهی، این دره زیبای سرسبز را از ریخت و قیافه انداخته‌اند و صدای شر شر آب را خفه کرده اند.

 معلوم نیست در کشوری که از سر تا پای خود دریاهای شمال و جنوب دارد و در عصر الکترونیک و حمل و نقل هوایی می‌تواند هر صبح پس از برگشت ماهی‌گیران بوشهری از دریای جنوب و ماهی گیران نوشهری از دریای شمال، با هواپیما ماهی را به همه جای کشور برساند چرا باید دره‌ای تفریحی برای تولید ماهی در نظر گرفته شود. و اگر اجباری برای این کار هست، چرا در انتهای نقطه‌ای که دره به دشت می‌رسد با برکه‌ای وسیع این کارانجام نپذیرفته است تا ماهی تولید شود و از سویی دره هم در میانه کوه شکل و شمایل طبیعی و تاریخی خود را از دست ندهد!

 از سوی دیگر ساختمانی که احتمالا برای هتل و یا رستوران در سینه کوه دالاهو در حال ساختن بود از نظر هنر معماری چنگی به دل نمی‌زند و  بدون تعارف، ای کاش نساخته بودند. این هتل که  نمای ساختمان آن اصلا  ربطی به طبیعت بکر دالاهو ندارد بیشتر به یک صومعه همانند است. به جای آنکه گردشگر در آن بیاساید و دلش باز شود مطمئنا با  روانی پریشان به خانه باز خواهد گشت. این دره با درختان مرکبات و میوه‌های آبدار به‌ویژه انجیر بسیار بامزه آن، اگر دولت دستی بالا زده بود و نقشه و طرح مناسبی برای آنجا دست و پا کرده بود جای دل‌انگیزی است که نه تنها مردم شهر دالاهو و تمام کرمانشاه بلکه مردم استان‌های دیگر ایران را به آنجا می‌کشاند. درست مثل کاری که کشورهای پیشرفته در امور گردشگری در سراسر جهان انجام می‌دهند.

برای نمونه، کشورهای اروپایی اسپانیا و ایتالیا، و همچنین کشور استرالیا که در صنعت گردشگری و جهانگردی پیشرفت کرده‌اند و سالانه از آن راه میلیاردها دلار به خزانه کشور خود واریز می‌کنند، اساس کار گردشگری را بر شالوده زیباشناسی قرار داده‌اند.

 آن‌ها  اول سرمایه‌گزاری می‌کنند و پس از آن بازده کار خود را در رگ این صنعت برای فرهنگ و آوازه کشور به جریان می‌اندازند. در مرحله نخست مردم شهرهای خود را با تبلیغات و آموزش های درست، برای جذب گردشگر تشویق می‌کنند و شیوه نگهداری و حفاظت از آثار طبیعی و ملی را به شهروند می‌آموزند. با نقشه‌های مناسب با طبیعت در ساختن هتل دقت دارند و در نقاطی که جای تجمع گردشگر است بر بهداشتی بودن، رفتار و منش فرهنگی، اتوبوس‌های شیک و خوش‌رنگ در مسیر و ایجاد برنامه‌ها و سرگرمی مناسب با منطقه  افزوده‌اند. صاحبان کسب، مغازه‌دارها و هتل‌داران با در نظر داشتن درآمد خود از این صنعت، با دقت برای آسایش، لذت و داشتن خاطره خوش گردشگران از شهر و شهرک خود تلاش می‌کنند .

در استان کرمانشاه با گنجایش فرهنگی و باستانی به این امور توجه کافی نشده است. هر چند در یکی دو نقطه از شهر، شهرداری کرمانشاه کار بسیار کمی انجام داده و در یکی دو شهر کوچک‌تر نیز آبشارهای مصنوعی در کوه پایه متصل به شهرک درست کرده‌اند ولی اینها جواب‌گو نیستند و شهرهای استان نیاز مبرم به تنوع با زیر ساخت اساسی دارند.

 گسترش ساختمان‌سازی بدون اسلوب در قصر شیرین و سر پل ذهاب، زیبایی این دو شهر را در آینده‌ای نزدیک با دردسرهای جدی روبرو خواهد کرد. هر دو شهر به کارهای عمرانی و توجه به امور شهرسازی نیازمندند. بهترین جای تفریحی قصرشیرین بوستانی دلپذیر بر بالای تپه بود که در شب چشم اندازی زیبا و دلنشین دارد و چشمک چراغ‌های شهر و شهرک‌های پیرامون و حتا کشور همسایه ما عراق، دیدنی بود.  ولی واقعیت این است که شهرهای کرمانشاه لایق توجه بیشتری است اما  بودجه کافی در اختیار کسانی که دلسوزند و پرونده‌ای از کار درست و گذشته سالم دارند، قرار ندارد. این که متخصص در رشته شهرسازی و گردشگری در ایران بر سر جای خود نیست، لطمه‌های جبران ناپذیری را توانسته است به این صنعت وارد آورد.

کاروان‌سرای شاه‌عباس در بیستون در حال مرمت بود ولی به مصالح مرغوب و پشتیبانی از مرمت‌گر نیاز داشتند. از سوی دیگر در جاهای دیگر کرمانشاه نیز از کارهای ناشایست و ملال‌آور شنیده شد که متاسفانه سوداگران و غارتگران میراث‌خوار از فرصت‌ها استفاده و به آثار باستانی لطمات جبران‌ناپذیری وارد آورده‌اند.

 در محوطه بیستون و بر بلندای کوه، سر تندیس "هرکول" را به یغما برده‌اند و سر کنونی،  بدلی از آن سر برباد رفته تاریخی است. روبروی تندیس از برکه آب بسیار زیبایی که گفته می‌شود یادگار  روزگار ساسانی است به دقت مواظبت نشده است. در برخی جاها، سنگ‌های دیواره برکه به درون آب فرو افتاده و مرمت نشده و به حال خود رها شده است. از خانه‌های تو در تویی که احتمالا محل امن و آسایش کاروان، در روزگار ساسانیان بوده و سلجوقیان آن را توسعه داده اند و چند صد متر دورتر از آن، صفویان کاروان‌سرایی بسیار زیبا ساخته‌اند، خوب نگهداری نشده است.

در پشت تندیس هرکول، گور دخمه کوچک بیستون قرار دارد. چند کیلومتر دورتر نیز گور دخمه‌های دیگری هستند که با همت دوستان بازدید از آن‌ها انجام گرفت. در جابجای کرمانشاه، گور دخمه‌هایی با نام‌های گوناگون و مربوط به روزگارانی متفاوت وجود دارند. گور دخمه "دیره" که ناخود آگاه من را به یاد "دیره" در دبی می‌اندازد، در بیست و چهار کیلومتری «سَر پُل ذهاب» در نزدیکی روستای گلین است.

 گور دخمه "دکان داوود" دخمه‌ای در سینه سنگی کوه، در نزدیکی سر پل ذهاب از روزگار مادهاست که در پژوهش‌های اخیر بر سر نقش برجسته آن صحبت از روزگار سلوکی نیز کرده‌اند و عده‌ای از پژوهشگران نیز آن را به روزگار هخامنشی نسبت می‌دهند.  قبرستانی جدید هم در کنار آن احداث شده و مربوط به پس از انقلاب است و برخی از سر نا آگاهی به آن گور دخمه روزگار ماد، بند سبز و پارچه می‌اندازند و بر تخته سنگ‌های سینه کوه تکه‌های پارچه سبز آویزان کرده‌اند. متاسفانه دولت و مسئولان، تفاوت آن گور دخمه روزگار ماد و قبرستان جدید به ناآگاهان  گوشزد نکرده‌اند و خواسته یا ناخواسته بر اوهام دامن زده می‌شود.

 در محوطه بیستون، مرمت کاروانسرای یادگار روزگار شاه عباس اول صفوی که تاکنون برپا مانده است اگر با ترکیب مصالح مرغوب به پیش رود، این ساختمان و آثار روزگار دودمان‌های دیگر در آن محوطه با درآمد حاصل از بازدید گردشگران و جهانگردان می‌تواند سرچشمه درآمد خوبی برای شهرستان بیستون شود.

 با پیشرفت صنعت گردشگری مخارج تعمیر ساختمان‌ها و نگهداری از آثار باستانی تامین می‌شود، چرا که محوطه بیستون با آثار به جا مانده، سند بسیار مهمی از تاریخ چند دودمان است که بر ایران حکم رانده‌اند. از این رو بیستون از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از سنگ‌تراشی و نگاره‌کنی و تندیس‌ها و آثار بجا مانده ساسانیان و آیین زرتشتی گرفته، تا روزگار ایلخانیان و سلجوقیان و فرهنگ تسنن ایرانیان و کاروان‌سرا و یادگارهای صفوی بنیان‌گذار فرهنگ تشیع در ایران سخن می‌راند.

با نام‌های قدیمی بازار از جمله بازار کلیمی‌ها و سکونت مسیحیان چنین پیداست که کرمانشاه خطه چند فرهنگی مسالمت آمیز ادیان و اقوام گوناگون بوده و در درازنای تاریخ با وجود کاخ خسرو در نزدیکی قصر شیرین، قلعه‌ها، غارها، آتشکده‌ها، تپه‌ها، پل‌ها، معبدها، خانقاه‌ها، زورخانه‌ها و جاذبه‌های طبیعی و گیاهی بر کاکل فرهنگ دیرپای ایران خوش درخشیده است.

کرمانشاه جایی است که دولت باید برای نگهداری حفاظت از ساختمان‌های تاریخی و آثار باستانی آن توجه ویژه‌ای داشته باشد چرا که با آخرین رمق چاهای نفت، تنها صنعت پر درآمد ایران همین صنعت گردشگری است!  

           

                                                  چنار ۶۰۰ ساله تاق‌بستان

          

                                    نمای بیرونی کارون‌سرای صفوی در بیستون 

           

                                             گور دخمه مادها در سر پل ذهاب

            

                                                 تندیس هرکول در بیستون 

          

                    سنگ‌تراش بیستون دوره ساسانی و نمای درونی کاروان‌سرای صفوی

           

                                 آثار دوره ساسانی، سلجوقی و صفوی در بیستون

           

                                         استخر روزگار ساسانیان در بیستون

          

                                                       تاق بستان کرمانشاه

                        

                          آبشار مصنوعی در کوهستان بین کرمانشاه و سرپل ذهاب

                        

                                              تاق‌ گرا در میانه راه شاهی