گزارش ویژه: مسجد و کاروانسرای برسیان

مسجد و کاروان‌سرای تاریخی برسیان زباله‌دانی شده است

ایران‌نامه- شاهین سپنتا، مهرناز شهباز: مسجد و کاروان‌سرای تاریخی برسیان به‌خاطر بی‌توجهی مسئولان استان اصفهان تبدیل به زباله‌دانی و محل رفت و آمد افراد و خودروها شده و به شدت در حال تخریب است. مسجد برسیان در محل بنایی چارتاقی ساخته شده و در دوره‌های مختلف تاریخی بخش‌هایی به آن افزوده شده است. این بنا که به شماره 265 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده، مسجدی کهن از دوران سلجوقی است که در روستای برسیان (بر ‌زی آن) در 43 کیلومتری شرق اصفهان و در کرانه شمالی زاینده‌رود قرار دارد. در برابر ورودی این مسجد تابلوی زنگ‌زده سازمان میراث فرهنگی، مسجد برسیان را یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران معرفی می‌کند اما وضع عمومی این بنا گویای آن است که سال‌هاست به حال خود رها شده و محوطه باز مسجد برسیان نیز به صورت متروکه و مخروبه درآمده و رویش علف‌های خودرو و جاری شدن هرزآب در نزدیکی منار تاریخی برسیان، به شدت بقای این اثر تاریخی را تهدید می‌کند و درچوبی بزرگی که همیشه یک  قفل بزرگ روی آن خودنمایی می کند، گواهی می‌دهد که بازدید از آن به آسانی برای گردشگران ممکن نیست و تنها با هماهنگی معتمدان محلی می‌توان به درون آن راه یافت و این در حالی است که این بنای تاریخی در صورت توجه مسئولان می‌تواند به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری اصفهان مطرح باشد ولی درحال حاضر، بجز چند نفر از پیرمردان محلی که گاهی برای نماز به داخل مسجد می‌روند، هیچ گردشگری به این مسجد وارد نمی‌شود.  

           

        

          

        

اگرچه از سال 1343خورشیدی که به کوشش انجمن‌ آثار ملى، به مرمت آثار تاریخى‌ پیرامون شهر اصفهان‌ توجه شد، مرمت مسجد برسیان نیز توسط اداره باستان‌شناسى‌ اصفهان‌ در دستور کار قرار گرفت و  با همکاری «مؤسسة ایتالیایى‌ خاورمیانه‌ و خاوردور»، اقداماتی برای مطالعه و نقشه‌برداری‌ و مرمت‌‌ مسجدجامع برسیان بین‌ سال‌های‌ 1351 و 1357خورشیدی انجام شد، اما اکنون پس از ورود به حیاط مسجد، تابلوی زنگ‌زده سازمان میراث فرهنگی نشان از آن دارد که مدت‌هاست این سازمان برای نگهداری و مرمت این بنای ارزشمند و معرفی آن به گردشگران برنامه‌ای ندارد. قالی‌های خاک گرفته و غبار نشسته روی منبر فلزی زنگ‌زده مسجد و انبوه فضله کبوتران که بر روی قالی‌های پاره مسجد برسیان ریخته است، حکایت از آن دارد که این مسجد تاریخی مدت‌هاست به فراموشی سپرده شده است اما چند صدمتر آن طرف‌تر مسجدی دیگر با  صرف هزینه بسیار در دست ساخت است تا شاید پذیرای نمازگزاران باشد.

 جلوه‌هایی از معماری شکوهمند مسجد برسیان

گنبدخانه و منار برافراشته مسجد برسیان بر گوشه جنوب غربی آن، یکی از آثار برجسته معماری ایران و نشان‌گر روند رشد معماری مساجد در ایران است.

 منار 35 متری مسجد برسیان با تزئینات آجری «هزار باف» با قطر 6 متری‌اش، قطورترین و سالم‌ترین منار تاریخی ایران از دوران سلجوقی است که بر فراز خود کتیبه‌ای دارد که سال ساخت آن را 491 هجری قمری نشان می‌دهد که چهارمین منار تاریخی در ایران پس از منارهای مساجد ساوه، زواره و کاشان است.  

                         

                         

گنبد مسجد برسیان 24 متر ارتفاع دارد و ساختارش با معماری و عظمت خاص گنبد‌خانه‌های دوران سلجوقی که در اواخر سده پنجم قمری ساخته شده‌اند، همخوانی دارد. به سخن دیگر با تماشای دقیق گنبد مسجد برسیان با گره‌چینی‌‌های زیبایش، چنین به نظر می‌رسد که سازنده گنبد مسجد برسیان اندوخته خود از هنر معماری « گنبد نظام الملک» و « گنبد تاج الملک» را که به ترتیب 20 سال  و 30 سال پیش از گنبد برسیان، در مسجد عتیق اصفهان در مرکز ایران ساخته شده‌اند با خود به برسیان آورده و در آنجا به نمایش گذاشته است.

از 30 سال پیش تاکنون گنبدخانه مسجد برسیان را برای پیش‌گیری از ریزش با یک سیم بکسل در ارتفاع 11 متری مهار کرده‌اند . 

          

           

          

        

          

                      

محراب مسجد برسیان نیز– همچون دیگر مساجد سلجوقی این منطقه- با 15 درجه انحراف از جهت واقعی قبله، دارای تاق‌نمای مقرنس با نقوش برجسته آجرکاری و گچ‌بری با نوشتار و طرح‌های زیبای گیاهی و هندسی به صورت گره‌چینی تزئین شده است. کتیبه‌ای به خط کوفی زمان ساخت محراب را به سال 498 قمری بیان می‌کند.   

          

            

        

 یکی از ویژگی‌های این مسجد به‌کارگیری استادانه نمادهای ایران کهن در معماری آن است چنان‌که در زیر قوس محراب، مقرنس‌های زیبای آجری با طرح‌های متنوع از جمله «گردونه مهر» دیده می‌شود و در مرکز محراب نیز بر روی مقرنس میانی یک نقش آجری «مهرِ گردون» با 16 پرتو دیده می‌شود که هر پرتو آن به صورت یک «درخت سرو»، نماد مهر و نشانه جاودانگی در فرهنگ ایرانی، طراحی شده است.  

          

        

                       

                       

کاروان‌سرای شاه‌عباسی برسیان

در غرب مسجد تاریخی برسیان، کاروان‌سرای شاه‌عباسی بازمانده از دوران صفوی وجود دارد که تا 30 سال پیش هنوز مورد استفاده قرار می‌گرفت. در چهار طرف حیاط آن 22 اتاق ساخته شده و در چهارگوشه آن شترخانه و بارانداز وجود دارد.  

                      

                        

          

        

وضعیت کاروان‌سرای صفوی برسیان به‌خاطر بی‌توجهی سازمان میراث فرهنگی در گذشته و حال، بسیار نگران‌کننده است. تبدیل کاروان‌سرا به آغل گوسفندان و انبوه زباله‌هایی که در کاروان‌سرای صفوی برسیان جمع شده، منظره‌‌ای دلخراش را در برابر دیدگان بازدیدکنندگان پدیدار می‌کند. آسفالت کف کاروان‌سرا و نصب تیرک‌های دروازه فوتبال و تور والیبال نیز خساراتی به این بنای تاریخی وارد ساخته است و زمینه را برای رفت آمد افراد بی‌توجه و پراکندن زباله و تخریب اثر فراهم آورده است.  ورود آزادانه خودروها به کاروان‌سرای صفوی برسیان هم آنجا را به پارکینگ و تعمیرگاه خودروها تبدیل نموده و بستر لازم را برای تخریب بیشتر بنا فراهم نموده است.  

        

          

          

          

          

مساجد تاریخی، متولی مشخصی ندارند

کار رسیدگی به امور مساجد در سطح کشور بر عهده چندین نهاد کوچک و بزرگ قرار دارد که هر یک با بودجه‌های مختلف، بخشی از امور مربوط به نگهداری، مرمت، ساخت و ساز و بهسازی مساجد را در دست دارند. برخی از این سازمان ها عبارتند از: «مرکز رسیدگی به امور مساجد»، «ستاد اقامه نماز کشور»، «موسسه عمران مساجد سازمان اوقاف و امور خیریه»،«ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور مساجد کشور» ، «سازمان تبلیغات اسلامی».

 افزون بر این نهادها، سازمان‌های دیگری همچون شهرداری‌ها، سازمان میراث فرهنگی و  هیات امنای مساجد، بخشی از مسئولیت نگهداری از مساجد را برعهده دارند؛ اما به نظر می‌رسد که تعداد زیاد نهادهای تصمیم‌گیری و تداخل مسئولیت‌ها و اتلاف بودجه باعث می‌شود که بسیاری از مساجد تاریخی کشور به خاطر کمبود بودجه، درست نگهداری نشوند و مورد مرمت‌های دوره‌ای قرار نگیرند و یا در هنگام مرمت‌های غیر اصولی آسیب ببینند. از این روی وضعیت اکثر آنها به شدت وخیم است و به صورت متروکه درآمده‌اند که مسجد تاریخی برسیان تنها یکی از آن‌هاست. این در حالی است که رئیس ستاد اقامه نماز کشور به کمبود 30 هزار مسجد در سطح کشور تاکید نموده و گفته است که اگر سالانه 10 هزار مسجد ساخته شود طی سه سال نیاز کشور به مسجد برطرف خواهد شد.

بر بنیان همین برنامه کاری، در چند متری مسجد تاریخی برسیان، مسجد نوساز دیگری با دو گلدسته بلند در دست ساخت، از دور رخ می‌نماید تا در برابر دیدگان مردم جایگزین مسجد تاریخی برسیان شود و آن را به صورت متروکه درآورد. ولی اگر از ظرفیت موجود همین مساجد تاریخی درست بهره برداری می شد نه تنها نیازی به ساخت مساجد جدید با هزینه‌های بالا نبود بلکه امکان حفاظت از این مساجد تاریخی نیز بهتر فراهم می‌آمد.

اما مساجد تاریخی، همچون مسجد برسیان، نه‌تنها از بودجه‌های میلیاردی بی‌ بهره مانده‌اند بلکه در هفته آخر ماه شعبان نیز که به نام «هفته غبار روبی مساجد» نام‌گذاری شده است، این مساجد تاریخی از غبارروبی سالیانه بهره‌ای نمی‌برند و هیچ کس در اندیشه نیست تا دستی بر پیکر کهنسال آن‌ها بکشد و غبار سال‌ها را از شانه‌هایشان بتکاند. 

        

         

محور گردشگری شرق اصفهان را فعال کنیم

برسیان از دیرباز مقصد گردشگری بوده، چنان‌که در دورة صفوی به‌خاطر آبادانى‌ و سرسبزی‌، گردشگاه‌ شاهان‌ صفوی‌ بوده است که اهمیت آن به موقعیت دهکده برسیان در 500 متری شمال رودخانه زاینده‌رود و استقرار بر روی جلگه آن بازمی‌گردد. دهکده برسیان که در جنوب شرقی مرکز شهرستان اصفهان در دهستان براآن شمالی (در انتهای شرق این دهستان) قرار گرفته بر سر جاده اصفهان – اژیه و  در میانه مسیر اصفهان - تالاب گاوخونی قرار دارد. 

          

 در این مسیر، جاذبه‌های گردشگری طبیعی و تاریخی قابل توجهی وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: روستای کاج ( مسجد تاریخی کاج)، شهر سگزی (کاروان‌سرای عباسی)، روستای دشتی (مسجد تاریخی)، روستای گار (منار تاریخی گار)، روستای اِزیران (مسجد تاریخی ازیران یا مسجد گبری با بنیان دوره ساسانی)، روستای زیار (منار تاریخی زیار از دوران سلجوقی)، روستای برسیان (مسجد تاریخی و کاروان‌سرای شاه‌عباسی)، شهر اژیه (برج‌های کبوتر، پل تاریخی اژیه روی زاینده رود، مسجد جامع تاریخی، دژ دالگرد یا طالجرد)، روستای قورتان (ارگ تاریخی گورتان، آیین‌زار)، شهر ورزنه (آب‌انبار کهن، خانه سرپوشیده، پل تاریخی ورزنه، رباط شاه‌عباسی،کبوترخانه‌ها، چاه‌های آرتزین، زنان چادر سفید، مسجد جامع، آسیاب آبی و تپه‌های ماسه‌ای)، و تالاب گاوخونی (گنجینه‌ای از تنوع زیستی و ثبت شده در فهرست تالاب‌های بین المللی کنوانسیون رامسر) .

به این ترتیب، در صورت برنامه‌ریزی اصولی، « محور گردش‌گری شرق» اصفهان با مرکزیت برسیان، می‌تواند به عنوان یکی از محورهای مورد علاقه گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی به شمار آید و کاروان‌سرای روستای برسیان که در میانه این مسیر قرار دارد در صورت مرمت و ساماندهی می‌تواند همچون گذشته‌هایی نه چندان دور به محل اقامتی مناسبی برای گردشگران تبدیل شود.