زادروز دکتر جلیل دوستخواه

به فرخندگی 77 اُمین زادروز استاد نامدار فرهنگ و ادب فارسی

نگاهی به کارنامه‌ی‌ کارستان‌ ِ استاد دکتر جلیل دوستخواه

 ایران‌نامه - شاهین سپنتا: 15شهریورماه امسال، برابر با هفتاد و هفتمین زادرود استاد بزرگ اوستاشناس و شاهنامه پژوه دوران ما، دکتر جلیل دوستخواه اصفهانی است. دکتر دوستخواه، ایران‌شناس، پژوهنده، شاعر و مترجم نامدار ایرانی در سال 1312 در شهر تاریخ و فرهنگ «اصفهان» دیده به گیتی گشود. وی از روزگار نوجوانی تاکنون، همواره در تلاش برای آموختن و آموزاندن بوده است و حاصل سال‌ها کار پژوهشی پیوسته او انتشار ده‌ها کتاب، گفتار، نقد، گفت‌و‌شنود و سخنرانی‌ است که هریک به سهم خود راهگشای اهل دانش و پژوهش است. برخی از آثار او همچون «اوستا، کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی»بارها در داخل و خارج کشور بازنشر شده است و همچنان در شمار منابع اصلی و معتبر مورد نیاز اوستاپژوهان است و اکنون در آستانه زادروز دکتر دوستخواه، پانزدهمین چاپ این کتاب (در دو جلد با ۸∙۱۲ صفحه) بازنشر یافته است. دکتر دوستخواه سروده‌های شیوایی نیز به مناسبت‌های مختلف سروده است که از ذوق سرشار و عواطف شاعرانه، و استادی او در شعر و ادب فارسی نشان دارد. دکتر دوستخواه در این سال‌ها که به تعبیر خودش، به ناگزیر شهربَند دیار بیگانه ‌است، لحظه‌ای از یاد میهن و زادگاهش که «اصفهانِ من» می‌خواندش، غافل نیست و همچنان به پژوهش‌های ایران‌شناسی، فرهنگی و ادبی مشغول است و آثاری را در دست نگارش و نشر دارد. وی افزون بر پژوهش‌های فرهنگی و ادبی و همکاری با نهادهای فرهنگی ایرانیان در سراسر جهان، از سال 1384 تاکنون، شش سال است که با ایجاد پایگاه اینترنتی «ایران‌شناخت» و با کوششی شبانروزی، به انتشار هفته‌نامه (اکنون ماهنامه) الکترونیک، ویژه پژوهش در زبان، ادب، فرهنگ، هنر و تاریخ ایران، می‌پردازد و مجموعه‌‌ای خواندنی از خبر، گزارش‌، یادداشت، تصویر، نقد، و ... را از نویسندگان و پژوهشگران ایرانی از سراسر جهان منتشر می‌کند و در دست‌رس و دیدرس هر خواستار و جوینده‌ دانش می‌گذارد. با شادباش زادروز خجسته استاد گران‌مایه فرهنگ و ادب فارسی «دکتر جلیل دوستخواه» و آرزوی تندرستی همیشگی برای ایشان، در ادامه نگاهی خواهیم داشت به کارنامه پربار او که همچنان ناتمام است و هر روز برگ زرین دیگری برآن افزوده خواهد شد:

نگاهی به زندگی و آثار دکتر جلیل دوستخواه:

جلیل دوستخواه، در ١٥ شهریور سال ١٣١٢ خورشیدی در « اصفهان» دیده به گیتی گشود. هنوز پنج ساله بود که پدر و مادر به‌خاطر هوش سرشارش او را به یک مکتبْ‌خانه سنّتی فرستادند. او در سال‌های ١٣١٧ تا ١٣٣١ دوره‌های مکتبْ‌خانه، دبستان، سه ساله آغاز دبیرستان و دوساله دانش‌سرای مقدّماتی شبانه‌روزی را درهمان شهر زادگاهش گذراند. سال آموزشی ١٣٣١- ١٣٣٢ را با شغل آموزگاری در یک روستا سپری کرد و در آستانه آغاز دومین سال آموزگاری‌اش (پس از امُرداد ١٣٣٢)به سبب درگیری در مبارزه سیاسی، بازداشت و بیکار شد و عنوان "منتظرخدمت" و سپس "آماده به خدمت" یافت.

در سال‌های ١٣٣٣-١٣٣٤ دوره ١٨ ماهه خدمت سربازی را در تهران و فارس گذراند. در سال‌های ١٣٣٤ تا ١٣٣٦ در ضمن کار روزانه در کارگاه های گوناگون، به کلاس‌های شبانه رفت و خود را برای شرکت در آزمون ورود به دانشگاه، آماده کرد و در سال ١٣٣٦در دانشکده ادبیّات دانشگاه تهران به عنوان دانشجوی رشته زبان و ادبیّات فارسی پذیرفته شد. همچنین به تدریس در یک دبیرستان روزانه و چند آموزشگاه شبانه و کار در برخی از نشریّه‌های ادبی - فرهنگی تهران (از جمله همکاری با استاد زنده‌یاد روح الله خالقی و سپس زنده یاد محمود اعتماد زاده / م. ا. به آذین در تدوین و نشر ماهنامه "پیام نوین" و استاد ایرج افشار در انتشار ِ ماهنامه "راهنمای کتاب") پرداخت و دوره کارشناسی (لیسانس) را تا سال ١٣٣٩ گذراند و رتبه یکم را به دست آورد و در همان سال در آزمون ورودی دوره دکترای زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تهران شرکت کرد و همراه با دو تن دیگر (آقایان دکتر رسول شایسته و دکتر محمّد جواد شریعت) از میان ٣٠ تن شرکت کننده، به این دوره پذیرفته شد و تا سال ١٣٤٧ در حین گذراندن درس‌های دوره دکترا، بر پایه  فراخوانِ استاد زنده‌یاد دکتر محمّد مُعین، به کار در سازمان‌های لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ فارسی پرداخت و در آبان‌ماه ١٣٤٧ از پایان‌نامه دکترایش با عنوان «آیین پهلوانی در ایران باستان» (پژوهشی در گستره‌ شاهنامه‌شناسی) به راهنمایی استاد زنده‌یادش دکتر محمّد مقدّم در برابر گروه استادان دفاع کرد و آن را از تصویب گذراند.

در سال ١٣٤٢، کتاب هیمالیا، ترجمه برگزیده شعر پانزده تن از شاعران اردو زبان شبه قارّه هندوستان و پاکستان را با همکاری دکتر سیّد علی‌رضا نقوی منتشر کرد و کتاب اوستا، نامه مینَوی آیین زرتشت، بازنوشت گزینه‌ای از گزارش اوستای استاد زنده یاد ابراهیم پورداود را در سال ١٣٤٣ زیر نظر استاد تدوین کرد و به ناشر سپرد که تا سال ١٣٦٦ شش بار به چاپ رسید.

سال‌های ١٣٤٧ تا ١٣٦٠ را با سمت استادیاری و دانشیاری تمام وقت در دانشگاه اصفهان و نیز با عنوان استاد میهمان در دانشگاه جندی‌شاپور اهواز و در فرصت پژوهشی یک ساله (١٣٥٥- ١٣٥٦) در دانشگاه دُرهام در شمال خاوری انگلستان گذراند و به تدریس و پژوهش پرداخت.

در سال ١٣٦٠ بازنشسته شد و از آن پس، بیشتر وقت خود را به پژوهش در فرهنگ و ادب کهن ایرانی گذراند و تنها ساعت‌هایی از هفته به تدریس در دانشگاه آزاد (شهرکرد و نجف آباد) سرگرم بود. در سال ١٣٦٣ ترجمه  کتاب آفرینش و رستاخیز، پژوهشی معنی‌شناختی در ساخت جهان بینی قرآنی، اثر پژوهشگر ژاپنی «شینیا ماکینو» را منتشر کرد که در سال ١٣٧٦ به چاپ دوم رسید.

در سال ١٣٦٦ کتاب دو جلدی «اوستا، کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی» (گزارش و پژوهش) یکی از مشهورترین آثارش را برای بزرگداشت سه هزارمین سال زادْروز زرتشت و یک‌صدمین سال زادْروز استاد ابراهیم پورداود آماده چاپ و نشرکرد؛ امّا کتاب در نوبت کسب مجوز ماند تا در سال ١٣٧٠ به چاپ رسید و در سال ١٣٨٦، چاپ یازدهم آن نشر یافت. دو چاپ از این کتاب نبز به خطِّ سیریلیک / کریلیک در ازبکستان و تاجیکستان نشریافته است. 

            

دکتر دوستخواه به هنگام سخنرانی در همایشی که برای گرامیداشت جایگاه علمی او در سال 1381 در موزه هنرهای معاصر اصفهان برپا شد-  عکس: شاهین سپنتا

در سال‌های پس از بازنشستگی‌اش در دهه شصت، یک نشست هفتگی شاهنامه پژوهشی در اصفهان برپاکرد که گروهی از دوستداران فرهنگ ایرانی در آن حضور می‌یافتند و در سال ١٣٦٩ با همکاری همان گروه، مجموعه سخنرانی‌های سه‌شبه‌ای را به مناسبت بزرگداشت هزاره سرایش شاهنامه فردوسی در تالار زرّین میهمان‌سرای عبّاسی اصفهان برگزار کرد که با پذیره پرشور دوستداران یادمان‌های فرهنگ ایرانی رو به رو شد.

وی، در پایان سال ١٣٦٩ ناگزیر از ترک میهن شد و با خانواده اش به استرالیا کوچید و از آن پس در شهر تانزویل در ایالت کوینزلند استرالیا زندگی می‌کند و کارهای پژوهشی‌اش را در چهارچوب «کانون پژوهش‌های ایران‌شناختی» و در همکاری گسترده با نهادهای دانشگاهی و پژوهشی در ایران و کشورهای دیگر ادامه می‌دهد.

دکتر دوستخواه، از خرداد‌ماه سال ١٣٨٤ با ایجاد وب‌نوشتی به نامِ «ایران‌شناخت» در اینترنت با نشانی www.iranshenakht.blogspot.com  به نشرِ دستْ‌آوردهای پژوهشی خود و دیگران می ‌پردازد.

 سال‌های ١٣٧٢- ١٣٧٣خورشیدی (١٩٩٣-١٩٩٤میلادی) را به فراخوان استاد دکتر احسان یارشاطر برای همکاری در تدوین دانشنامه ایران ( انسیکلوپدیا ایرانیکا) در دانشگاه کلمبیا در نیویورک گذراند و از هنگام بازگشت به استرالیا تاکنون نیز از راه دور به این همکاری ادامه داده است.

ترجمه ها و تألیف های تاکنون نشریافته دکتر دوستخواه، جدا از آنچه پیشتر گفته شد، و نیز گفتارها و سخنرانی‌های اجراکرده او و همکاری‌هایش با نهادهای فرهنگی، به شرح زیر است:

الف – کتاب‌ها:

١-  آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان، ترجمه از پژوهش دانشمند پارسی جهانگیر کووِرجی کویاجی، ویرایش یکم، تهران - ١٣٥٣ و ١٣٦٢ و سه چاپ دیگر (سازمان کتاب‌های جیبی و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی(. 

۲- داستان رستم و سهراب، روایت نقّالان، ویرایشی از نقل و نگارش ِ مرشد عبّاس زَریری، انتشارات توس، تهران، ١٣٧٠. (متن ِ کامل ِ نقل و نگارش ِ مؤلّف با عنوان ِ شاهنامه‌ی ِ نقالان، در دست ِ ویرایش است). 

۳- پژوهش‌هایی در شاهنامه، ترجمه از پژوهش جهانگیر کووِرجی کویاجی ، ویرایش یکم ، اصفهان،نشر زنده‌رود، ١٣٧١. 

۴- بُنیادهای اسطوره و حماسه ایران، ویرایش دومِ دو اثر یادکرده در بندهای ١ و ٢ در یک جلد، تهران، دو چاپ- ١٣٨٠ و ١٣٨٣ ،نشر آگه. 

۵- حماسه ایران، یادمانی از فراسوی هزاره ها، مجموعه پژوهش و نقد شاهنامه‌شناختی، ویرایش یکم، سوئد، نشر باران، ١٣٧٧

۶- همان اثر (+ ٨ گفتار تازه)، ویرایش دوم، تهران، نشر آگه، ١٣٨٠ 

۷-  گزارشِ هفتخانِ رستم بر بُنیادِ داستانی از شاهنامه‌ فردوسی، انتشارات ققنوس، تهران، ١٣٨١. 

۸-رهیافتی به گاهان زرتشت و متن‌های نو اوستایی، ترجمه از پژوهش هانس رایشلت، انتشارات ققنوس، تهران، ١٣٨٣. 

۹-  فرآیند تکوین حماسه ایران پیش از فردوسی ( جلد ٥٨ از مجموعه  از ایران چه می دانم؟)، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران ١٣٨٤. 

۱۰- شناخت‌نامه فردوسی و شاهنامه (جلد ٦١ از مجموعه از ایران چه می دانم؟)، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، ١٣٨٤. 

۱۱- ایران شناخت، یادنامه ی استاد آبراهام وَلِنتاین ویلیامز جَکسُن، ترجمه بیست گفتار ایران شناختی از دانشمندان ایران‌شناس جهان، نشر آگه، تهران ، ١٣٨٤.

12- اوستا: کهن ترین سرودها و متن‌های ایرانی، ناشر: مروارید، تهران، 1370. 

         

ب - گفتارها، نقدها، گفت و شنودها و سخنرانی‌ها:

۱-  شمار زیادی گفتارها و بررسی و نقد کتاب‌ها در نشریّه‌های چاپی و الکترونیک در ایران و کشورهای دیگر از چندین دهه پیش از این تاکنون.

۲- شمار زیادی گفتارهای فرهنگی و ایران‌شناختی که از چند دهه پیش از این تاکنون در کنگره‌ها و همایش‌ها در ایران، تاجیکستان، آلمان، انگلستان، فرانسه، هلند، آمریکا، کانادا و استرالیا عرضه داشته است.
۳- شمار زیادی گفت و شنودهای ویژه و یا برنامه‌های فرهنگی و ادبی دنباله‌دار که از چند دهه پیش تا کنون در رادیوها و تلویزیون‌ها در ایران، تاجیکستان، آمریکا و استرالیا اجرا کرده است.

پ- همکاری با نهادهای فرهنگی:

۱- پیشکش صدها جلد کتاب از کتابخانه‌ِ شخصی به بُنیاد فردوسی در اصفهان.

۲- همکاری با بنیاد فرهنگ ایران در استرالیا برای برگزاری همایش‌های جهانی ایران شناختی در سیدنی در سال‌های ١٩٩٤، ١٩٩٨ و ٢٠٠٣ میلادی.

۳- همکاری با سازمان همیاری ایرانیان در شهر سیدنی.

۴-  همکاری با خانه فرهنگ ایران در استرالیا برای برگزاری سخنرانی‌های ادبی و فرهنگی با فراخواندن شاعران و نویسندگان ایرانی به این کشور.

۵-  همکاری با کتابخانه گویا (آودیو لایبرری) به سرپرستی بانو گیتی مهدوی و خواندن بخش‌هایی از اثرهای شاعران و نویسندگان در تارنمای آن کتابخانه و برگزاری نشست شاهنامه‌پژوهی در اینترنت 

۶- همکاری با ایرانیان سیدنی در تشکیل کتابخانه ایرانیان (پرشین لایبرری)، پیشکش ِ کتاب‌هایی به آن کتابخانه در دو نوبت و کوشش برای جلب همکاری ناشران ایرانی در ایران و کشورهای دیگر برای فرستادن کتاب به نشانی ی آن کتابخانه. 

۷- پیشکش شماری کتاب به دوستان ایرانی در باشگاه کتاب (بوک کِلاب) بریزبن (مرکز ایالت کوینزلند در استرالیا) برای بهره گیری همگانی.

8- همکاری با دانشگاه جهانی آمریکایی از سال ١٣٧٩ خورشیدی با عنوان استاد افتخاری.