اصفهان را بیشتر بشناسیم: 5) منار چهل دختران

چهل دختران

مناره‌ای اسلامی در محله‌ای یهودی به نام یک مسیحی 

منار تاریخی چهل دختران، در شمال محله قدیمی یهودی نشین جوباره اصفهان در خیابان کمال و در نزدیکی منار تاریخی ساربان واقع است. منار چهل دختران که در دوران سلطان محمد ملکشاه سلجوقی به سال 501 هجری قمری به خواست سپهسالار ابوالفتح نهوجی ساخته شده است با طول پایه 8 ضلعی‌اش، 29 متر ارتفاع دارد و دارای تزئینات آجرکاری زیبا و دو کتیبه به خط کوفی و یک کتیبه به خط نسخ است. کتیبه آجری اول، به خط کوفی و دربرگیرنده پنج آیه نخست سوره طه است. کتیبه آجری دوم در پنج سطر شامل جملات مذهبی و اسامی خلفای راشدین است که در دوره های بعد به واسطه تعصب، بجز نام «علی بن ابی طالب»، اسامی بقیه را محو کرده اند. کتیبه آجری سوم به خط کوفی در شش سطر تاریخ پایان ساخت بنا را  501 هجری قمری و واقف آن را «ابی‌الفتح‌ بن ‌محمد بن ‌عبدالواحد نهوجی» معرفی می کند(نهوج از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان است).

خوشبختانه بخش‌های عمده‌ای از تزئینات آجری این منار همچنان سالم باقی مانده است که به صورت سه نمونه آجرچینی ساده، برجسته و معرق در بدنه منار دیده می‌شود. یکی از تزئینات آجری زیبا و جالب توجه این منار، تکرار نقش ستاره شش‌پَر شبیه «ستاره داوود» است که از دیرباز پیروان دین‌های یهودی، مسیحی، زرتشتی، هندو، بودایی و اسلام آن را می‌شناختند. 

                        

در بالای منار چهل دختران نیز پنجره‌ای مستطیل شکل با سرتاق چوبی رو به جنوب ایجاد شده که گویا برای اذان گفتن به کار می‌رفته است. در حال حاضر در حدود 5/3 متر از پی مناره که از ملاط آهک و سنگ لاشه ساخته شده، بالاتر از سطح زمین قرار گرفته که نمایی ناهموار به بخش زیرین مناره داده است. 

       

علت نام‌گذاری این منار به «چهل دختران» به طور کامل روشن نیست اما می دانیم که این نام را در برخی دیگر از شهرهای ایران همچون قم، تهران، سمنان، شاهرود، یزد، نایین و دامغان در دوره‌های مختلف تاریخی بر شماری از بناهای آرامگاهی یا زیارتگاهی نهاده‌اند. همچنین در اصفهان قدیم دست‌کم چهار مکان دیگر به این نام خوانده می‌شدند که همگی در گورستان‌ها و یا در نزدیکی آن‌ها بوده‌اند. همچنین روشن است که این نام، ترکیبی از عدد «چهل» به نشانه تقدس یا تکثر و «دختر» به عنوان نماد زنانگى می‌باشد. بنابراین بعید نیست که نام چهل دختران را به واسطه نزدیکی این منار با آرامگاه یا بقعه‌ای ستوده به همین نام بر مناره نهاده باشند که به احتمال زیاد آرامگاه یا زیارتگاهی زنانه بوده است. 

شمارى از بناهاى آرامگاهى در ایران که نام چهل دختران بر خود دارند یا با نام های دیگری همچون بی‌بى، خاتون، بانو، دختر و مادر شناخته می‌شوند، در شمار زیارت‌‌گاه‌هاى زنان بوده‌اند که به نظر می‌رسد ارادت به این بناها ریشه در باورهای ایران باستان و اعتقاد به ایزدبانو «ناهید» دارد.  

                          

اما این منار در میان برخی از ساکنان قدیمی محل، به نام منار «گارلنگ» نیز نامیده می‌شود که دگرش یافته نام کشیش جیمز گارلند (J.L.Garland) یک انگلیسی مبلغ دین مسیحی مذهب پروتستان است که در حدود اوایل قرن بیستم میلادی به مدت 35 سال در میان یهودیان اصفهان و  در یکی از خانه‌های مجاور این مناره زندگی می‌کرد و به کار تبلیغ آیین مسیح در میان یهودیان اصفهان مشغول بود و پس از درگذشت در آرامگاه ارامنه اصفهان به خاک سپرده شد.

برخلاف سایر منارهای تاریخی موجود در اصفهان که اطلاعات دقیقی از سازندگان و سال ساخت آ‌ن‌ها در دسترس نیست، نام سازنده و سال ساخت منار چهل دختران به روشنی بر روی آن ثبت شده است از این روی در شهر منار‌های تاریخی، منار چهل دختران با هویت‌ترین منار و تنها منار کتیبه‌دار منفرد شناخته می‌شود که دربرگیرنده ارزش‌های‌ هنری و تاریخی می‌باشد. منار چهل دختران، به شماره 231 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده  است. 

                      

                          منار ساربان از دور در برابر منار چهل دختران نمایان است