تاریخ کورش هخامنشی،
پژوهشی تازه از دکتر شروین وکیلی منتشر شد
علی‌رضا افشاری
به‌گفته‌ی نویسنده، در پیش‌درآمد کتاب، تاریخ کورش هخامنشی شرحی است بر زندگی نخستین شاه کشورِ متحدِ ایران که با هدف گشودن رازِ ماندگاری نام او و تحلیل دلایل اثرگذاری شگرف‌اش نوشته شده است؛ اثرگذاری‌ای که دامنه‌اش به حوزه‌ی سیاست و تاریخ اجتماعی محدود نمی‌شود، بلکه تا قلمرو فرهنگ و باورهای عمومی نیز بسط می‌یابد. آشکار است برای دست‌یابی به چنین تحلیلی باید در حد امکان نقادانه به تمام منابع معتبر موجود در مورد کوروش بزرگ نگریست تا در گام نخست تصویری در حد امکان عینی و دقیق از او به دست آید. سپس، این تصویر تحلیل شود تا جایگاه و کارکرد آن به عنوان سرمشقی فرهنگی و الگویی برای «منِ آرمانی» و ابرقهرمانان ایرانی مورد کنکاش قرار گیرد.این کتاب دیباچه‌ای است بر بازخوانیِ تاریخ و فرهنگ ایران با رویکردِ پاسخ‌دهی به نیاز بزرگ امروزِ ما و دیگران؛ بهسازی فرهنگی و بازسازی انسان. از این‌رو، نیازمند ریزنگری بیشتری است چرا که، علاوه بر نکته‌ی یادشده، به دلایلی که خواهم شمرد آغازگر نگاهی علمی و بومی به تاریخ و فرهنگ‌مان است. به نظر می‌رسد کتاب تاریخ کوروش هخامنشی از زوایای زیر دارای اهمیت است:
الف. به خاطر موضوع کتاب و خود کوروش بزرگ. کوروش، بنیادگذار شاهنشاهی هخامنشی، با اندیشه‌ای نو جهانِ هم‌عصر خودش را وارد مرحله‌ای نوین کرد که با قطعیت می‌توان گفت جهانِ پس از او با جهانی که پیش از جنبش او وجود داشت متفاوت بود. در بُعد ملی نیز، کشورشدن ایران و شکل‌گیری هویت ملی ایرانیان به دوره‌ای بازمی‌گردد که کوروش آغازگر آن بود. گروهی از منتقدان تاریخ ایران – که در واقع، در گروه مخالفان تاریخ ایران قرار می‌گیرند – برجسته‌تر بودن این دوره را برنمی‌تابند و آن را در تضاد با وارسی دیگر بخش‌های تاریخ ایران و دلیلِ کم‌کاری در بخش پیشاهخامنشی می‌دانند در حالی که این دو موضوع ربطی به هم ندارد. آشکار است که هر دوستدار تاریخ ایران، پژوهش بر روی هر بخش از این تاریخ بزرگ را غنیمت بداند ولی به هر رو تاریخ ایران – هم‌چون همه‌ی تاریخ‌ها - چند نقطه‌ی عطف بیشتر ندارد که چه بخواهیم و چه نخواهیم، پادشاهی کوروش بزرگ یکی از این نقاط عطف است.
ب. به خاطر شیوه‌ی پژوهش کتاب. به‌نظر می‌رسد آگاهی ما از کوروش تاریخی – و نه اسطوره‌ای - بیشتر به کتاب‌های نویسندگان یونانی و تحلیل‌های تاریخ‌نویسان غربی برگردد که بر روی پژوهندگان ایرانی نیز – آنهایی که به طور دانشگاهی کار می‌کنند – تأثیر خود را گذارده است. این منابع در عین داشتن اهمیت و آگاهی‌هایی که به ما می‌دهند، هم بخشی از یک جورچین (پازل) و در نتیجه ناقص هستند و هم برداشت‌های نویسندگان آنان در بیشتر مواقع غرض‌آلود است. در آن اندکی از موارد هم که نویسنده کوشیده بی‌طرفانه تاریخ را بنگرد به نظر می‌رسد ناخودآگاه بر پایه‌ی تجربه‌های تاریخی سرزمین خودش – یعنی تاریخ و فرهنگ اروپا - درباره‌ی کوروش و ایرانیان داوری کرده باشد. پس، نیاز به پژوهشی که در عین بهره بردن از این منابع - در کنار منابعی شرقی هم‌چون سال‌نامههای بابلی و اسناد ایونی و لودیایی – در دامِ شیوه‌ی نگاه و تحلیل تاریخ‌نویسان غربی نیفتد احساس می‌شد.
پ. حرف‌های نویی که دارد. نویسنده اصولاً به بحث‌هایی پرداخته که در آنها سخن تازه‌ای دارد. این بخش‌ها، یا در کنار هم قرار دادنِ نظرها و داده‌های پژوهشگرانی دیگر است که دست‌کم در زبان فارسی نبوده و ارائه‌شان به این شکل برای خواننده‌ی ایرانی تازگی دارد (مانند فصل‌های «زمینه‌ی تاریخی» و یا بخش‌هایی از «کوروش و خدایان» و «کوروش و پادشاهان» و «مرگ کوروش») و یا این‌که تحلیل‌هایی است که نویسنده خود برای نخستین‌بار ارائه می‌دهد (مانند موشکافی دلایل ماندگاری نام کوروش و پذیرش او در جوامع مغلوب). این شیوه در دیگر کتاب‌های دکتر وکیلی نیز دیده می‌شود. شاید به همین خاطر باشد که خوانندگانِ پژوهشگر بر این باورند که این کتاب بیشتر برای کسانی مناسب است که پیش از این، در این حوزه مطالعه داشته‌اند و با تاریخ ایران و به‌ویژه زندگی کوروش بزرگ آشنا باشند چرا که نویسنده،یا وارد بخش‌های بسیار گفته‌شده از زندگی کوروش و تکرار مکررات نشده و یا به سرعت از آنها گذشته است، مگر آن که سخن تازه‌ای داشته باشد (هم‌چنین در برخی موارد اشاره به رویدادها و نام‌جای‌هایی رفته که فاقد توضیح هستند و گویا نویسنده اصل را بر این قرار داده که خواننده با آنها آشناست.(
ت. به خاطر دستگاه تحلیلی کتاب. سبک و زاویه‌ی دید نویسنده دارای سازمان و نظامی است که البته شاید در کتاب تاریخ کوروش هخامنشی کمتر به چشم آید و در دو کتاب دیگر نویسنده که تکمیل‌کننده‌ی جستار تاریخ هخامنشیان هستند (اسطوره‌ی معجزه‌ی یونانی و داریوش دادگر – که دومی به‌زودی چاپ خواهد شد) برجسته‌تر است. شروین وکیلی، نویسنده و پژوهشگر که خود جامعه‌شناس است، چهارچوبی نظری را برای بازسازی انسان و هویت برساخته که این کتاب‌ها حاصل اِعمال آن دیدگاه در زمینه‌ی تاریخ است و از این‌رو، چون این کتاب می‌تواند آغازگر نگاهی علمی و بومی به تاریخ و فرهنگ‌مان باشد، نیازمند ریزنگری بیشتری است.
منبع: رسانه قانون