خانه‌های تاریخی اصفهان، بخش پنجم:
خانه تاریخی بهشتیان
زنده‌یاد عباس بهشتیان یکی از دلباختگان میراث فرهنگی و تاریخی ایران زمین بود و پیوسته آتش مهر میهن از درونش زبانه می کشید. زنده یاد بهشتیان از راه پیشه پدری اش یعنی کشاورزی و سرکه سازی، زندگی می‌گذراند اما مهر میهن او را به عرصه پژوهش کشاند و به او انگیزه داد تا آثار ارزنده ای درباره میراث فرهنگی و طبیعی اصفهان به ویژه عصارخانه‌ها، مادی‌ها، کبوترخانه‌ها و تکیه‌‌ها از خود به یادگار گذارد. اگر امروز دو شیرسنگی را در کنار پله‌های پل خواجو ایستاده می‌بینیم، باید تلاش‌های زنده یاد بهشتیان را ارج نهیم که این دو شیر را که نشان از پهلوانان درگذشته داشت و در گورستان های متروک شهر در گوشه‌ای رها شده بودند، به دو سوی پل خواجو آورد و نصب نمود. زنده‌یاد بهشتیان در انجمن آثار ملی عضو بود و در کمیسیون نام‌گذاری اماکن و معابر اصفهان حضوری موثر داشت؛ از این روی نام‌های درخوری با توجه به سوابق تاریخی- فرهنگی و بدون توجه به مصلحت‌اندیشی‌های سیاسی برای بسیاری از کوچه‌ها و خیابان‌های اصفهان برگزید که برای نمونه می‌توان به خیابان‌های کمال‌الدین اصفهانی، جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، آذر بیگدلی، حکیم نظامی و ... اشاره نمود. عباس بهشتیان، مخالف جدی گذر خودروهای سنگین از روی پلهای تاریخی «سی و سه پل» و «خواجو» بود و یک‌بار به هنگام برگزاری یک رزمایش روبه‌روی یک تانک بر روی زمین خوابید و عبور ده‌ها تانک و توپ از روی سی‌و‌سه پل را مانع شد و سرانجام پس از سال‌ها پیگیری موفق شد از رفت و آمد خودروها از روی این دو پل تاریخی جلوگیری کند. عباس بهشتیان در سال 1305 خورشیدی در اصفهان دیده به گیتی گشود و در سال 1366 درگذشت و در تکیه میر فندرسکی به خاک سپرده شد. زنده‌یاد بهشتیان پیش از درگذشتش به سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد داده بود تا خانه تاریخی‌اش را که بخشی از آن متعلق به دوران قاجار و بخشی مربوط به دوران صفوی است، به ثبت برساند تا از تخریبش جلوگیری شود. اما اکنون خانه تاریخی بهشتیان روی به ویرانی می‌رود و اگر بیش از این در مرمت آن درنگ شود، به زودی اثری از خانه تاریخی این مرد دوستدار میراث فرهنگی در میان نخواهد بود. گزارشی از وضعیت خانه تاریخی بهشتیان را به قلم میراث‌پژوه گرامی «مهدی فقیهی» در ادامه بخوانید:
خانه تاریخی بهشتیان
مهدی فقیهی( میراث پژوه)
در ضلع شمال غربی سبزه میدان و در بازاری که از مقابل مسجد جامع عتیق می گذرد، محله‌ای موسوم به جماله کله1 قرار دارد که در ابتدای ضلع شرقی آن گذری به همین نام دیده می شود. در ابتدای ضلع شمالی کوچه مزبور بناهای ارزشمندی چون حمام و عصارخانه شیخ‌بهایی از عهد صفوی و در مقابل خانه خاطره‌انگیز استاد زنده یاد عباس بهشتیان (اصفهان شناس) که احتمالا قدمت آن به پیش از دوره قاجاریه برمی گردد، قابل مشاهده است.
خانه بهشتیان دقیقا پس از ساباطی2 قدیمی و درحال تخریب قرار گرفته که ارتباط فضاهای داخلی و خارجی خانه را برقرار می سازد. با عبور از این ساباط که در منتهی الیه ضلع شمال شرقی خانه قرار گرفته است به در چوبی دو لنگه ای برمی خوریم که راه ورود به کریاس3 کوچکی را برایمان فراهم می‌سازد. فضای یادشده از سمت شمالی به واسطه دری چوبی به قسمت انبار مانند منتهی می‌گردد که در گذشته راه دسترسی به فروار4 و دیگر قسمت های طبقات فوقانی در ضلع شمالی و شرقی خانه را هموار می ساخته است. در مقابل این قسمت به واسطه در قدیمی دیگری به ایوان کوچک شمال شرقی خانه وارد می‌شویم. در این ایوان و در ضلع شرقی آن درهای چوبی دوگانه‌ای به چشم می‌خورند، که از اولی با عبور از چند پله به فضاهای طبقه فوقانی این قسمت راه می یابیم که شامل اتاق سه‌دری مرکزی با پنجره‌های بالا رونده و دو ایوانچه کناری یک شکل و قرینه می باشند که در ایوان شمالی با پشت سر گزاردن پلکانی باریک به اتاق فروار روی هشتی دست می‌یابیم و در ایوان جنوبی به چاه آبی با دستک کوچکی در کنار آن بر می‌خوریم که در گذشته برای ذخیره نمودن آب و آبرسانی به فضاهای مختلف خانه مورد استفاده بوده است. در عین حال در ایوان ضلع شمال شرقی خانه درب چوبی دیگری نیز به چشم می خورد که به یک فضای انبار مانندی ختم می گردد. در این قسمت همچنین اتاقی کوچک با اندودی از کاه گل، با درب ورودی میانی و پنجره های خورشیدی و پس از آن در ایوان ضلع جنوب شرقی چاه آب و دستکی دیده می شود که در کنار مطبخ قرار گرفته‌اند تا با دیگر ارکان، اجزای ساختمانی این بخش از خانه را تکمیل گردانند. پس از فارغ شدن از بررسی این قسمت به میان‌سرای کوچک خانه می‌رویم که دارای آجر فرشی به شکل تورباف می‌باشد و به جز باغچه و آب‌نمایی کوچک که در خود آب‌فشانی نیز دارد، در این حیاط چیز دیگری دیده نمی‌شود. در عین حال بر هر کدام از جرزها و تابش‌بندهای اتاق‌های پیرامون این حیاط پوششی از گچ ساده و بالاتر از آن کنگره‌های آجری در رُخ بام قرار داده‌اند تا فضاها و اتاق‌های متعدد رو به حیاط را زیباتر جلوه‌گر سازد.
خانه بهشتیان- 29 تیرماه 89- عکس ها از مهدی فقیهی
از اینجا که بگذریم در ضلع جنوبی به اتاقی برمی‌خوریم که از طریق پنج در و پنجره چوبی به حیاط و از دیگر درگاه‌ها به اتاق‌های جانبی راه می یابد. اتاق مزبور سوای تاقچه و بالاتاقچه‌هایی با قوس‌های هلالی، و شومینه‌ای در داخل دیوار، تزیینات قابل توجه دیگری ندارد. اتاق‌های جانبی این پنج‌دری با دارا بودن در و پنجره و پاچنگ‌های گره‌چینی شده که از آلت های5چوبی و لقط های6 شیشه‌ای تشکیل یافته اند در گذشته نشیمن‌گاه‌های کوچکی را برای صاحب‌خانه فراهم می‌کرده‌اند. در بام این ضلع از خانه نیز با بالا آوردن دیوارهای خارجی بهارخوابی فراهم نموده‌اند تا در شب‌های گرم تابستان محل آسودن و خفتن اعضای خانواده باشد. اما ارکان اصلی خانه که در قسمت شمالی میان‌سرا قرار گرفته‌اند شامل اتاق‌های کوچک و بزرگی هستند که اصلی‌ترین آنها در بخش میانی دارای تزییناتی از قبیل سوسن و ستاره‌هایی آیینه‌کاری شده در آسمانه مقرنس و قطاربندی در گلویی سقف، حواشی تاقچه و بالاتاقچه‌ها، گچ‌بری‌ها و نقاشی‌هایی در جرزها و ازاره‌ها، شومینه‌ای زیبا در دیوار شمالی و از همه مهم‌تر اُرسی سه‌کشویی بالارونده‌ای می‌باشد که آن را به عنوان بهترین و تنها اتاق زیبا با تزئینات عالی مطرح نموده است.
در طرفین رو به حیاط این اتاق دو فضای کفش‌کن ساخته‌اند تا میهمانان و اهالی خانه از آن طریق بتوانند به میان‌سرا و اتاق‌های کناری رفت و آمد کنند. اما همسو و قرینه با ضلع جنوبی در دو گوشه غربی و شرقی این جبهه از خانه نیز نشیمن‌های ساده و بی تکلفی ایجاد شده که با در و پنجره‌های چندگانه از یک سو به اتاق مرکزی و از دیگر سو به حیاط کوچک خانه مرتبط می‌شوند. در قسمت زیرین این بخش نیز، زیرزمینی نسبتاً بزرگ قرار دارد که با دیواره‌های آجرچینی شده به شکل نیمانیم، قوس‌های نگهدارنده کم‌خیزی نظیر پنج و هفت7، کلیل8 و تاقی ضربی در حال حاضر محل نگهداری خمره‌های خالی از سرکه می‌باشد. توالی و همنشینی ارکان یاد شده در کنار یکدیگر به کمک بهارخواب دومی که در پشت بام ایجاد کرده اند، ساختارهای این قسمت از خانه را بسیار باشکوه و دوست داشتنی جلوه می‌دهد.
به سراغ آخرین و مهم‌ترین بخش خانه واقع در ضلع غربی می رویم. در اینجا به مانند فضاهای بخش شرقی به یک اتاق مرکزی و دو ایوان قرینه در اضلاع کناری بر می خوریم. ابتدا به ایوان شمالی می‌رویم و در آنجا به اتاقی کوچک وارد می شویم که در پشت خود راه پلهای برای دسترسی به زیرزمینی کوچک دارد. این زیر خانه با کف‌پوشی از آجر لاشه، دیوارهایی از آجر خشت ساده، تاقچه‌های چندگانه و تاقی آهنگ با پوشش پتکانه می‌باشد. زیرزمین یاد شده با دارابودن چوب‌بستی برای آویختن چنبری و شباکی9 زیبا برای خنک شدن و تهویه مطبوع هوا بر فراز ضلع شرقی فضای مناسبی را جهت نگهداری مواد فاسد شدنی پدید می آورده است.
پس از خروج از زیرزمین و بازگشتن به ایوانچه قبلی از سمت شمالی به فضاهای تو در تو و بزرگی می‌رسیم که با دیوارهای خشت و گلی، قوس‌های پنج و هفت، جناغی و تاق‌آهنگ در گذشته محل تهیه و ذخیره سرکه بوده است چنان که هم اکنون نیز بعضی از وسایل و ابزار این کار نظیر کوپی10، کارماله 11، تیوله 12 و شاه تیر13 در آنجا دیده می‌شود. از فضای ابتدایی این قسمت با راه‌پله‌ای پیچ‌دار به اتاق گوشواره ضلع شمال غربی خانه راه می‌یابیم که بسیار ساده و بی‌آلایش دیده می‌شود.
پس از بررسی این قسمت به سراغ اتاق میانی ضلع غربی می رویم. در این اتاق سه‌دری که دارای یک شومینه ظریف و زیبا در دیوار غربی، تاقچه و بالاتاقچه‌هایی مزین به قطاربندی‌هایی در حواشی و درهای چوبی آستانه‌دار گره‌چینی شده‌ای می‌باشد که فضای اصلی اتاق را از ایوان‌های دوگانه جانبی و اتاق‌های پشتی مجزا می گرداند. پس از اینجا برای توصیف آخرین بخش از خانه بهشتیان به راهروی طویل جبهه جنوب غربی می رویم تا از طریق پلکان آجری این قسمت به فضاهای فوقانی در طبقه دوم دست یابیم. در آنجا از یکسو به اتاق گوشواره و فضای کوچک دیگری برمی‌خوریم که با پوششی از قوس‌های نگهدارنده و لنگه تاق‌های کوتاه فضای دوپوش مانندی را برایمان تداعی می کند و از سوی دیگر به اتاق وسیع جنوب غربی پشت بام و بهار خوابی در ضلع جنوبی ارتباط می یابیم.
پس از بازدید از بخش‌های یادشده بار دیگر به راهروی جنوب غربی خانه باز می‌گردیم. در بدنه دیوار جنوبی راهرو به فضاهایی برمی‌خوریم که اولی با وسعت نسبتاً زیاد خود محلی مناسب برای انبار کردن خمره‌های کوچک و بزرگ بوده و مکان دومی نیز به سرویس بهداشتی خانه اختصاص یافته است. پس از این قسمت چشم به ورودی دوم خانه در انتهای راهرو می دوزیم تا بهشتیان و خانه‌اش را با تمام زیبایی‌هایش ترک گوییم.
توضیحات:
1. کله: یکی از محلات قدیمی عهد صفوی که در شمال محله دردشت و نزدیک مسجد جامع عتیق واقع بوده است. 2. ساباط: کوچه سر پوشیده، دالان، نیز بناهایی که به منظور استراحت در شهر و خارج از شهر ساخته می‌شده است.3. کریاس: هشتی، محلی که برای توقف میهمانان قبل از ورود به عناصر اصلی خانه ساخته شده بود. 4. فروار: بالا خانه، اتاق بالای هشتی. 5 . آلت: به تکه چوب های اصلی و بلندی گفته می شود که در کنار یکدیگر ایستایی و استحکام بخشی گره ها را تعیین می کند. 6. لقط: به تکه چوب های کوچک تری با اشکال مختلف گفته می شود که غالبا با زبانه های خود در کام آلت ها فرو می روند و نقوش مختلف را به وجود می آورند. 7. پنج و هفت: نوعی قوس تیزه‌دار. 8. قوس کلیل: نوعی قوس مرکب کم خیز سه قسمتی یا سه کمانی. 9. شباک: به مشبک های تزیینی و زیبای سفالی، کاشی، سنگی یا گچی گویند که با طرح و نقشه ی زیبا به دست آمده باشد.10. کوپی: سبد های ضخیم و دایره ای شکل که مواد خرد شده و خمیر شده ی مواد مختلف را بر روی آن قرار می دادند تا تحت فشار عصاره ی آن گرفته شود. 11. کارماله: تیر کوچکی که بر روی کوپی ها (سبدها) قرار می گرفت تا فشار تیغ بزرگ‌تر را بر روی کوپی ها منتقل سازد. 12. تیوله: (پا چال) حفره استوانه ای شکل که با قرار دادن کوپی‌ها در آن و فشار بر روی آنها عصاره دانه‌ها یا مواد مختلف را می‌گرفتند. 13. شاه تیر: بزرگ ترین تیر را گویند.