در فرهنگ ایران و بر بُنیاد ِ داده های کتاب " بُندهش " و دیگر خاستگاه های باستانی ، گل زیبای سوسن ویژه خرداد و جشن خردادگان است. در این مورد در بندهش می خوانیم : « این را نیز گوید که هر گلی امشاسپندی را خویش است . چون یاسمن سفید بهمن را ... مرزنگوش اردیبهشت را خویش است ..... سوسن خرداد را ، چمپا امرداد را .... بنفشه تیر را .... » . در ادبیات فارسی نیز بارها از گل سوسن یاد شده است و به خاطر ویژگی های ساختاری و شکل ظاهری گلبرگ ها و پرچم هایش از آن با صفاتی چون خوش بویی ، زبانداری و زبان آوری در عین خاموشی ، آزادگی و پاکی نام برده اند :

هرچند که هستی ای نگار دل جوی

چون لاله همه رنگ و چو سوسن همه بوی (عبد الواسع جبلی)

*

به سان سوسن اگر ده زبان شود حافظ

چو غنچه پیش تواش مهر بر دهان باشد ( حافظ )

*

گرچه سوسن صد زبان آمد ، چو خاموشی گزید

خط آزادی نوشتش گنبد نیلوفری ( انوری )

در میان انواع سوسن ، معروف ترین آن ها نزد ایرانیان سوسن سفید Lilium candidum )  ) یا سوسن آزاد است که به نام سوسن ده زبان یا سوسن گل دراز نیز شناخته شده است . هر چند که به نظر می رسد گاه به خاطر فراوانی و تشابه گل زنبق ( / زنبک یا چمبک ) با سوسن سپید ، زنبق سفید از تیره  Iridaceae  را نیز بجای سوسن آزاد یا سوسن سپید از تیره Liliaceae  گرفته و به کار برده اند و یا سوسن زرد را سوسن رشتی یا زنبق رشتی نیز نامیده اند .

با این همه یکی از گونه های نادر گل سوسن که بومی برخی مناطق شمالی ایران زمین است ، سوسن چلچراغ نام گرفته است :

                                     سوسن چلچراغ / عکس ها از ایمان میراب زاده

تیره : لیلیوم  Lilium

نام علمی :  Lilium lederbourii

نام بومی و ملی : سوسن چلچراغ

چرایی نام نهادن :  از آنجا که شکوفه‌های این گل با رنگ سفید به صورت واژگون باز می شوند نام سوسن چلچراغی به خود گرفته است.انتهای گلبرگ های آن پوشیده از دانه‌های برجسته و پرچم های آن بسیار بلند است.

د رازا : نزدیک به یک متر

گل دهی: خرداد ماه و اوایل تیرماه

رویشگاه بومی : این گیاه به طور خودرو در دو نقطه از جهان می روید :

1- داماش از توابع جیرنده عمارلو در استان گیلان 2- لنکران در جمهوری آذربایجان

در سال ۱۳۵۴ خورشیدی گیاه شناسى به نام « لدربورى » ‏Lederbourii‏ در منطقه ‏داماش موفق به شناسایى این گونه نادر شد و پس از آن ‏‏« سوسن چلچراغ » مورد توجه قرار گرفت.

سوسن چلچراغ به غیر از روستاى کوچک داماش در‎ ‎منطقه رودبار در بخش عمارلو و منطقه لنکران ‏جمهورى آذربایجان در هیچ کجاى جهان یافت نشده است؛ پس از معرفى ‏این گل به دولت ایران در همان زمان از سوى شوراى عالى محیط زیست ‏در زمره آثار زیست محیطى ملى کشور به ثبت رسید و طى این سال ها ‏رویشگاه سوسن چلچراغ در روستاى داماش به مساحت ۴ هکتار تحت ‏حفاظت قرار گرفته است.‏‏

زمان ‏رویش این گل در‎ ‎خردادماه و اوایل تیرماه است که به صورت گلی با ‏قامت بلند به شکل واژگون شکفته ‎می شودو از همین روی سوسن چلچراغ نام گرفته است. این گل با‎ ‎رنگی سفید باز ‏شده و انتهای گلبرگ های آن پوشیده از دانه های برجسته و پرچم های‎ آن بسیار بلند است.

 سوسن چلچراغ به دلیل این همه زیبایی و ارزش، از سال 1355 رسما‏‎ ‎توسط سازمان حفاظت محیط زیست مورد حفاظت قرار گرفت و در ‏فهرست آثار ملی طبیعی کشور‎ ‎ثبت شده است. با توجه به نادر بودن این گل ملی ‏ثبت شده در فهرست میراث طبیعی، سازمان محیط‎ ‎زیست اطراف رویشگاه طبیعی سوسن چلچراغ را محصور نموده و اعلام کرده است که هر گونه بهره برداری از آنجا تنها ‏با مجوز رسمی از‎ ‎دفتر نظارت و بازرسی سازمان محیط زیست کشور ‏ممکن خواهد بود.

با این همه به ‏دلیل بی توجهی مسئولان این گل در معرض انقراض‎ ‎کامل قرار گرفته ‏است و گفته می شود که به دلیل نایاب بودن گل چلچراغ در دنیا، مورد‎ ‎توجه بسیاری از سودجویان بوده و گروه هایی با عنوان پژوهشگر نسبت ‏به جمع آوری و‎ ‎انتقال آن به خارج از کشور اقدام می کنند. این در حالی است که تاکنون ‏سازمان حفاظت محیط زیست نسبت‎ ‎به جلوگیری از این امر، اقدام قابل ‏توجهی به عمل نیاورده است و روند نابودی‎ ‎گونه های گیاهی ارزشمند در ‏کشور هر روز ابعاد گسترده تری به خود می گیرد و‎ ‎ تنوع زیستی را در ایران با خطر نابودی رو به رو کرده است‎.‎

خاستگاه:

- اوستا ( کهن ترین سرود های ایرانیان ) ، گزارش : دکتر جلیل دوستخواه ، ناشر : مروارید ، تهران ، 1375

- بندهش هندی ، متنی به زبان پارسی میانه ( پهلوی ساسانی )،ترجمه رقیه بهزادی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران ، 1368

- گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی ، دکتر بهرام گرامی ، نشر سخن ،تهران ، 1386

- پزشکی در ایران باستان ، دکتر موبد سهراب خدابخشی ، ناشر : فروهر ، تهران ، 1376 

- گاهشماری و جشن های ایران باستان ، هاشم رضی ، ناشر : بهجت ، تهران ، 1380

- فرهنگ نام های گیاهان ایران ، دکتر مظفریان ، فرهنگ معاصر ، تهران ، 1375

‏http://fa.wikipedia.org

www.roshanbabaee.com

http://www.flickr.com/photos/imardakani/57468208/

http://www.flickr.com/photos/imardakani/57959491/in/set-1269517/