چند پیشنهاد برای مرمت و حفاظت از آتشگاه اصفهان

مهندس یاغش کاظمی، کارشناس ارشد مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد رامسر، به تازگی ضمن ابراز نگرانی از وضعیت حفاظتی آتشگاه اصفهان، چند پیشنهاد کاربردی جهت حفاظت بیشتر از این بنای تاریخی  ارائه نموده است. وی در این مورد متذکر شده است : در حال حاضر قسمت های زیادی از این بنا که در معرض فرسایش شدید هستند، نیازمند حفاظت اضطراری می باشد که این کار با اجرای اندود کاهگل بر روی خشت های فرسوده یا سازه های خشتی که در معرض شدید عوامل آسیب رسان هستند صورت می گیرد. بدیهی است که این گونه حفاظت اگرچه باعث حفظ آثار خشتی آتشگاه در برابر آسیب های جوی می گردد، و در حال حاضر یکی از بهترین راهکارهای حفاظتی برای این اثر محسوب می شود، اما سبب پنهان شدن بخشی از هویت تاریخی این بنا از دیدگان بازدیدکنندگان و پژوهشگران می گردد.

جبهه شمالی آتشگاه، به دلیل این که آفتاب گیر نیست، به مدت طولانی تری در حالت خیس و مرطوب باقی می ماند. در این جبهه، میزان جذب رطوبت خیلی بیشتر از میزان تبخیر آن است. یکی از نتایج چنین پدیده ای، ایجاد آب چکان در پای دیوار و نهایتاً پیدایش یک جوی باریک در امتداد ضلع شمالی بنای خشتی است که در فصول بارندگی، لبریز از آب می گردد.در سه جبهه دیگر بنا، معمولاً شکل گیری آب چکان و جوی را نداریم و تنها جمع شدن آوار و گل و لای حاصل از فرسایش سطوح خارجی بنا را به صورت یک سطح شیب دار در پایین دیواره ها شاهد هستیم.جهت بهینه سازی اندود کاهگل در «آتشگاه» می توان درصدی سیمان در آن بکار برد که روش ارزانی است و تکنیکی است که در مهندسی راه و ساختمان و در زیرسازی جاده ها از دهه ی 1920 میلادی به کار گرفته می شود؛ ولی روش بهتر و البته گران تر، اضافه کردنِ درصدی از مواد پلیمریِ جدید و امتحان شده به اندود است. برخی از این اندودهای شیمیایی ِ شفاف را می توان به راحتی با قلم مو بر روی سطح ِ خشت کشید که در آن نفوذ می کند و سطح ِ عایق ِ رطوبتی ِ مستحکمی برای خشت ایجاد می کند بدون ِ آنکه رنگ و نمای ِ آنرا تغییر دهد. مختصر بگویم که در مورد بنای خشتی «آتشگاهِ اصفهان»، در شرایط کنونی، حجم عمده آسیب های وارده به دلیل عدم مراقبت و رسیدگی به ویژه در فصل بارندگی، و عوامل مخرب انسانی است. جای گرفتن سازه خشتی، بر فراز کوهی با شیب های تند و کنترل نشده، گرفتگی ناودان ها و عدم کارایی آنها، باعث می شود در فصول بارندگی، حجم عمده آب های سرگردان از مسیرهای غیر طبیعی و خود ساخته به سمت پایین سرازیر شوند. شسته شدن سریع اندود کاهگل و فرسایش شدید توده های خشتی عمده ترین آسیب هایی هستند که در این حالت گریبان گیر آتشگاه می شوند.

مهندس کاظمی در ادامه، نسخه حفاظتی- مرمتی ِ سریع و اضطراری ِ پیشنهادی را برای آتشگاه چنین ارائه نموده است:

در مرحله نخست اقدام به مسدود ساختن شکاف ها و درزهای بزرگ بشود و سپس با "شیب بندی" مناسب و تنبوشه گذاری و ایجاد مجراهای فاضلاب، موجباتِ دور کردن و خارج ساختن آب برف و باران روی سطوح ِ افقی را به سهولت فراهم ساخته و نسبت به تجدیدِ پوشش کاهگل اقدام نموده و به ایجاد یک پوشش حفاظتی با کاهگل ِ بهینه سازی شده (به شرحی که گفتم) برای قسمت هایی که در معرض ریزش های باران توأم با باد و یا بادهای تند و توفان هایی که خاک و شن به همراه دارند (با اثر فرسایشی ِ شدید روی سطوح عمودی) در مرحله آخر اقدام شود.

همزمانی حداکثر سرعت وزش باد و بیشترین مقدار بارندگی نقش به سزایی در فرسایش سطوح خشتی دارد. جایی که "آتشگاه" واقع است، بیشترین حجم بارندگی را در فصل ِ زمستان تجربه می کند و باد ِ غالب با حداکثر سرعت وزش در این فصل، باد ِ غربی ست. بنابراین اگر در استفاده از اندود ِ بهینه سازی شده  که گران تمام می شود تنها برای اندود ِ آن بخش از سطوح ِ عمودی ِخشتهای ِ آتشگاه که در معرض ِ باد ِ غربی است استفاده شود، هزینه ی درستی انجام شده است.

طرح اول: در مورد هر یک از ناودان ها، جریان آب توسط تنبوشه های سفالین به قطر 18 سانتیمتر و در 50 سانتیمتری رویه دیوار انجام می گیرد. دهانه ی این تنبوشه ها روی سطوح فوقانی آجرهای دهانه ی خروجی ناودان قرار می گیرد ... آبراه هایی آجری را در پای دیوارها باید پیش بینی کرد؛ این آبراه ها به آب امکان می دهد که به آرامی از محوطه بنا به خارج هدایت شود.

طرح دوم: انتهای تنبوشه سفالین را دو آجر در بر می گیرد که هر کدام از آنها در یک طرف دهانه ی خروجی قرار دارند. در زیر این آجرها، قطعه ای سفالین قرار دارد به شکل بیلچه که دو لبه ی آن بالا آمده و روی یک آجر نهاده شده است. طول این قطعه ی سفالین، 40 سانتیمتر و عرض آن 28 سانتیمتر و ارتفاع آن 18 سانتیمتر است. اطراف این قطعه سفال را با قیر معدنی پوشانده اند. در بیرون و در روی وجه دیوار، دو رگ آجر به شکل پلکان، امکان جاری شدن آب را به آرامی فراهم می کنند. تمام درزها و فاصله ها را نیز با قیر معدنی پر کرده اند. قطر تنبوشه 18 سانتیمتر است و در موقع پایین آمدن از دیوار، در عمق 40 سانتیمتری آن کار گذاشته شده است.

 متن کامل دیدگاه های مهندس یاغش کاظمی درباره مرمت و حفاظت آتشگاه اصفهان را می توانید در « از این اوستا» بخوانید.