خانه های تاریخی اصفهان، 4) خانه ارسطویی

خانه‌های تاریخی اصفهان، بخش چهارم:

خانه تاریخی ارسطویی

مهدی فقیهی(میراث‌پژوه)

در کوچه‌ای به نام قصرمنشی واقع در ضلع شرقی خیابان نشاط و نزدیکی چهارراه هشت‌بهشت یادگاری از عهد صفوی برجای مانده که به نام خانه ارسطویی شهرت دارد. این خانه در دوران متأخر خصوصاً عصر قاجار دچار دخل و تصرف زیادی شده چنان که از ترکیب اولیه خود بسیار دور گشته است. دیوار جنوبی این بنا که هم جوار با کوچه  قصرمنشی می‌باشد به شکل ساده با ملاط کاهگل⁽¹⁾ اندود⁽²⁾ گشته و قسمت اعظم آن در زیر فروار⁽³⁾ فوقانی معبر که با قوس‌های⁽⁴⁾ نگهدارنده پنج و هفت⁽⁵⁾ و لنگه⁽⁶⁾ تاق‌های گهواره‌ای⁽⁷⁾ کوچه را به شکل ساباط⁽⁸⁾ زیبایی جلوه‌گر ساخته پنهان شده است. دیوار شرقی خانه که دری چوبی در سمت جنوبی خود دارد با چینش⁽⁹⁾ آجری و پَروَزبندی‌های⁽¹⁰⁾ چندگانه، این قسمت از خانه را از گذر⁽¹¹⁾ مجاور جدا می‌سازد. از فضای خارجی که بگذریم برای دسترسی به ارکان داخلی خانه باید از سردر ورودی جدیدی که پس از مرمت در ضلع جنوب غربی ایجاد کرده اند وارد بنا شویم. سردر مذکور با تاقی آهنگ⁽¹²⁾، اسپرها⁽¹³⁾ و دیوارهای آجرچینی به شیوه نیمانیم⁽¹⁴⁾ و پلکان و کف‌پوشی از سنگ سیاه پارسی⁽¹⁵⁾ از ساختار پیرامونش متمایز گشته است.

در این قسمت درگاه ورودی خانه قرار دارد که در جبهه فوقانی آن جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» با خط نستعلیق⁽¹⁶⁾ به شکل زیبایی گچ‌بری⁽¹⁷⁾ شده است. پس از عبور از درب چوبی دو لنگه‌ای⁽¹⁸⁾ که به شکل و شمایل سنتی⁽¹⁹⁾ ساخته شده به محوطه تودرتویی می‌رسیم که در گذشته دو فضای مجزا از یکدیگر را تشکیل می‌داده‌اند، بخش اول که پشت ورودی تازه‌ساز خانه واقع شده به یک اتاق دودری⁽²⁰⁾ و آبریزگاه⁽²¹⁾ کناریش منتهی می‌گشته و قسمت دوم محوطه بسته‌ای بوده که منظره یک حیاط‌خلوت⁽²²⁾ را برای ما تداعی می‌کند.

پس از مرمت و بازسازی‌های صورت گرفته این دو مجموعه به یک کریاس⁽²³⁾ دو بخشی تبدیل گشته‌اند. بخش اول دارای ساختاری چهارگوش و ساده می‌باشد که در سینه⁽²⁴⁾ دیوار شمالی خود یک شمسه⁽²⁵⁾ گچبری شده زیبا جای داده است. در این قسمت لوحی  مسی  نصب کرده‌اند که بر روی آن تاریخ مرمت بنا را این گونه آورده اند: «بسم الله الرحمن الرحیم، با توجه به ضرورت حفظ و نگهداری از مواریث فرهنگی کشور و انتقال آنها به نسل‌های آینده این خانه قدیمی (به عنوان سبک معماری دوره قاجاریه) توسط سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان خریداری و طی مدت دو سال زیر نظر این سازمان توسط شرکت مهندسین مشاور سپاهان طرح‌آرا به صورت اصولی بازسازی و مرمت گردید و جهت بهره‌برداری در اختیار انجمن خوش‌نویسان اصفهان قرار گرفت، مهرماه 1376 شمسی».

در گوشه شمال غربی این بخش از هشتی به پلکانی الحاقی⁽²⁶⁾ برمی‌خوریم که با شانزده پله راه دسترسی به پشت بام خانه را  فراهم می‌سازد. چسبیده به ضلع شرقی این هشتی، بخش دوم کریاس دیده می‌شود که به صورت هشت ضلعی بازسازی شده و با کف پوشی از سنگ و ازاره‌هایی⁽²⁷⁾ از کاشی ساده همچنین تاقچه⁽²⁸⁾ و بالاتاقچه‌هایی⁽²⁹⁾ به سبک قاجاری⁽³⁰⁾مزین گشته است. برای تأمین نور و روشنایی فضای مذکور نیز از نورگیری هشت وجهی با شیشه‌های رنگی سود برده‌اند تا سادگی محض را از فضای هشتی دور کرده و تابش نور خورشید را به شکل زیباتری نمایان سازند. از این جا که بگذریم با واسطه شش پله و دو پاگرد⁽³¹⁾ به راهرویی که به حیاط منتهی می‌گردد  وارد می‌شویم در انتهای این راهرو دو در چوبی در طرفین قرار  دارد که از درب سمت چپی به محل سرویس‌های بهداشتی تازه ساز و از طریق درب دیگر به اتاق پنج دری ضلع جنوبی خانه راه می‌یابیم.

پس از ورود به میان‌سرای⁽³²⁾ محقر خانه اتاق‌ها و فضاهای گوناگونی را در اطراف آن مشاهده می‌کنیم. در ضلع جنوبی و موازی کوچه اتاق نسبتاً بزرگی به چشم می‌خورد که در و پنجرهای⁽³³⁾ پنج گانه‌اش به سمت حیاط  کوچک خانه باز می‌شود تا از این طریق نور و هوای مطلوب را برای فضای داخلی اتاق مهیا کند. در این اتاق جدای از یک شومینه⁽³⁴⁾ دیواری و تاقچه های موزون درون دیوارها، تزئین خاص دیگری دیده نمی‌شود. چسبیده به همین اتاق، محیط کوچکی قرار گرفته که چاه آب و حوض سنگی داخل آن، فضای مطبخ⁽³⁵⁾ گونه آن را تأیید می‌کند. در گوشه همین ضلع یعنی در جنوب شرقی بنا، پس از مرمت و بازسازی‌های دوران متأخر، ورودی دومی از کوچه پشتی (شهید علیرضا رفیعیان) قرار گرفته که به واسطه یک در  چوبی و شش پله سنگی به حیاط گود نشسته خانه مرتبط می‌شود.  

                             

                                خانه ارسطویی- تیرماه 89-  عکس: مهدی فقیهی

جنب این ورودی اتاق سه‌دری دیگری قابل رؤیت است که به جز ارسی⁽³⁶⁾ ساده کوچکی که سه پنجره بالارونده⁽³⁷⁾ در خود دارد دارای ویژگی خاص دیگری نیست. کنار این قسمت در ضلع شمال شرقی بنا نیز از طریق یک فضای کفش‌‌کن⁽³⁸⁾ که دو در چوبی در طرفین آن قرار گرفته است، از یک سو به اتاق سه‌دری⁽³⁹⁾ یادشده و از سوی دیگر به فضای گشاده‌ای در گوشه شمال شرقی خانه برمی‌خوریم  که شبیه به هشتی ورودی می‌باشد. این فضا از طریق سه در چوبی به اتاق سه دری مجاور خود در ضلع شمالی خانه متصل می‌گردد که با همان سادگی اتاق‌های دیگر و تنها با یک بخاری دیواری و تاقچه‌هایی به شیوه قاجاری تزئین یافته است. اتاق مذکور از سمت غربی به وسیله تیغه ای⁽⁴⁰⁾ جدا کننده از اتاق کوچک کناریش مجزا می‌گردد. اما در ضلع غربی که غالب ارکان اصلی خانه در آن قسمت قرار دارد می‌توان به تالار شاه‌نشین در مرکز، دستگاه ورودی الحاقی در سمت چپ و اتاقی پستو⁽⁴¹⁾مانند که با زیرزمین تحتانی‌اش جبهه راست ضلع غربی را تشکیل می‌دهند، اشاره کرد.

در مورد توصیف ارکان این بخش باید گفت، سوای از ورودی الحاقی جنوب غربی خانه که قبلاً تشریح گردید، اتاق شمالی شاه نشین (پستو) تاقی مرکزی⁽⁴²⁾ با نورگیری در میان دارد که به همراه دو نیم‌تاق(کُنه پوش)⁽⁴³⁾ و قوس‌های تیزه‌دار جناغی⁽⁴⁴⁾ نگهداری می‌شود. در این اتاق شومینه زیبای دیواری تاج‌داری⁽⁴⁵⁾ دیده می‌شود که قسمتی از ضلع غربی این فضا را پوشانده است. در قسمت تحتانی این اتاق و تالار⁽⁴⁶⁾ شاه‌نشین⁽⁴⁷⁾، زیرزمینی قرار گرفته که به صورت دو بخشی طراحی گشته و راه رسیدن به آن از طریق هشت پله ضلع شمال غربی خانه میسر می‌گردد.

بخش اول این فضا به تازگی مرمت شده و با تاقی آهنگ و کف‌پوش و ازاره‌هایی از سرامیک پدیدار گشته است ولی در بخش دوم که دقیقاً در بخش زیرین تالار شاه نشین به صورت شکم‌دریده ⁽⁴⁸⁾ (صلیبی شکل) ساخته شده با پوششی سقفی⁽⁴⁹⁾ شکل و ستون‌های قطور چهارگانه، روبه‌رو هستیم که بار ساختار فوقانی خود را به دوش می‌کشند. کف‌پوش این مکان از سرامیک ساده و دیواره‌های آن با ملاط سیمان سفید اندود⁽⁵⁰⁾ گشته‌اند، در اینجا شباک‌هایی⁽⁵¹⁾ در بالای دیواره شرقی زیرزمین تعبیه کرده اند تا ضمن رساندن نور و هوای کافی به فضای داخلی، مکان مناسبی را جهت ذخیره کردن مواد خوراکی و وسایل غیر ضروری خانه به وجود آورد.

اکنون به مختصر توضیحی در مورد تالار شاه نشین می‌پردازیم که با زیبایی وصف ناپذیر خود اصلی‌ترین بخش این خانه تاریخی را تشکیل می‌دهد. تالار مذکور که همسو با فضای تحتانی خود (زیرزمین) به شکل چهار صفه‌ای⁽⁵²⁾ پدیدار گشته، با دو دستگاه راه پله و فضاهای کفش‌کنی که قرینه یکدیگرند، راه ورود مشتاقان و هنردوستان را به این فضا هموار می‌سازند. حدفاصل فضای کفش‌کن‌ها و تالار اصلی دو در چوبی قرار گرفته که بر فراز آنها (روزن‌های) دو سرگشوده⁽⁵³⁾ برای نور رسانی بیشتر به قسمت‌های داخلی دیده می‌شود. مابین این دو ورودی و در سمت طولی و روبه حیاط این تالار نیز، به جای ارسی از سه در و پنجره چوبی با شیشه‌های سفید و ساده و سه پنجره دو سر گشوده در قسمت فوقانی سود برده‌اند. پوشش تاق این تالار را به شکل خیمه‌ا‌ی⁽⁵⁴⁾ با نورگیری در مرکز قرار داده‌اند که با قوس‌های جناغی و لنگه تاق‌های گهواره‌ای همراهی می‌شود. در دیوارها تاقچه و بالاتاقچه‌هایی نمودار گشته که با پوشش فوقانی هلالی⁽⁵⁵⁾ شکل آراسته شده اند و با فرورفتگی قوسی شکل شاه‌نشین و شومینه زیبای مرکزی آن، همچنین دو گنجه⁽⁵⁶⁾ (دولاب) کناری چیره دستی سازندگان بنا را به اثبات می رساند.

 در مرکز تاق تالار شمسه⁽⁵⁷⁾ زیبایی دیده می‌شود که از میان آن جاری⁽⁵⁸⁾ آویخته است و اطرافش را قاب‌های هشت‌گانه‌ای با نقاشی‌هایی به سبک قاجاری پوشانده‌اند. در زیر قوس‌های چهارگانه و داخل و اطراف تاقچه‌ها و بالا‌تاقچه‌های یادشده، تزئیناتی به شکل‌بندهای اسلیمی و ختایی⁽⁵⁹⁾ و قاب‌هایی منقوش به تصاویری از حیوانات مختلف با ترکیبی از آیینه‌کاری معرق⁽⁶⁰⁾ به چشم می‌آیند. در این تزئینات حاشیه‌ها و ریسه‌هایی⁽⁶¹⁾ با ترکیب گل و برگ به شکل سلسله‌هایی⁽⁶²⁾ از نقوش یک شکل اطراف قوس‌ها و دالبرهای⁽⁶³⁾ طلایی رنگ قسمت فوقانی طاقچه‌ها را فرا گرفته‌اند. در نقاشی‌های این تالار که کاملاً به سبک قاجاری صورت گرفته از رنگ‌هایی چون آبی، سبز، قرمز و به شکل گسترده‌تر از رنگ طلایی بهره جسته‌اند. در هلالی‌ شاه‌نشین علاوه بر تزئینات یاد شده آن آیینه‌کاری حاشیه شومینه  دیواری به همراه تصاویری از شاخ و برگ درخت مو در بخش فوقانی، این فضا را منحصر به فرد جلوه می‌دهد. کف‌پوش تالار از سنگ گندم‌گون(64) و ازاره‌های آن با روکشی از گچ ساده می‌باشد.

پس از بررسی جزئیات تالار به توصیف حیاط کوچک خانه می‌پردازیم. این حیاط که با آجر خشت ساده مفروش شده، حوض سنگی کوچکی در مرکز خود دارد که بازتاب نور خورشید را همچون آیینه‌ای در قرنیزهای⁽⁶⁵⁾ سنگی، دیوارها و در و پنجره‌های اتاق‌های پیرامون حیاط منعکس می‌کند و معماری‌ای غنی را در این بنا به تصویر می‌کشد. بر بدنه دیوارهای اطراف حیاط  اشعاری⁽⁶⁶⁾ از محتشم کاشانی شاعر بزرگ قرن دهم هجری به خط نستعلیق، در لوحه‌های⁽⁶⁷⁾ متعدد با مهارت ستودنی گچ‌بری شده است. علاوه بر این بر پیشانی⁽⁶⁸⁾ دیوارها و فواصل اشعار مذکور در لوحه‌هایی جداگانه جملاتی همچون «بسم الله الرحمن الرحیم» و «یا اباعبدالله» و «یا حسین شهید» به صورت یک‌درمیان خوانده می‌شود. علاوه بر این، تصاویری از استوره‌های باستانی⁽⁶⁹⁾ بر فراز بالاتاقچه‌های (روزن‌های) دو سرگشوده در‌های ورودی شمالی و جنوبی تالار شاه‌نشین دیده می‌شوند که اولی شامل صورتی از فرشته نگهبان⁽⁷⁰⁾ و دیگری نقشی از شیر و خورشید⁽⁷¹⁾ می‌باشد. گچ‌بری‌ها و تزئینات مذکور که در گذشته به رنگ‌هایی آراسته بوده اند، در گذر ایام چهره از رنگ عاری کرده و فرو ریخته اند و اگر کنگره‌های⁽⁷²⁾ رخ‌بام⁽⁷³⁾ نیز برای حفظ و نگهداری این گچ‌بری‌های ارزشمند وجود نداشت باقی‌مانده این آثار نیز از گزند باران و آب گل آلود در امان نمی‌ماند و از میان می رفت.

توضیحات:

1- ملاط : مخلوطی از چند ماده ی خمیری شکل که برای اندود و آمود بنا از آن استفاده می کنند. 2- اندود : پوشش خارجی. 3- فروار : اتاق بالای سردر ورودی. 4- قوس : عنصری باربر یا غیر باربر که شکل آن از یک کمان یا چند کمان پدید می اید. 5- پنج و هفت : نوعی قوس تیزه دار کم خیز.  6- لنگه : لته ، به قسمت های بازشوی درب و پنجره گفته می شود که واحد شمارش آنها نیز می باشد. 7- تاق گهواره‌ای : نوعی پوشش فوقانی کم خیز به شکل گهواره. 8- ساباط : گذر یا کوچه تاق دار. 9- چینش : نحوه جیدن مصالح و اجزاء ساختمانی در کنار یکدیگر. 10- پروزبندی : همان قاب بندی است. 11- گذر : کوچه ، کوی. 12- تاق آهنگ : نوعی طاق هلالی شکل. 13-اسپر : جرزهای طرفین سردر و بالای پاخوره. 14- نیمانیم : نوعی روش آجر چینی که نیمی از یک آجر بر میان آجر دیگری قرار می‌گیرد.  15- سنگ سیاه پارسی: نوعی سنگ سیاه یا سفید که در گذشته برای پوشش کف و ازاره های بناها استفاده می شده است. 16- خط نستعلیق: ترکیبی از خط نسخ و تعلیق را گویند. 17- گچبری: تزئیناتی که با کنده کاری روی گچ صورت می پذیرد.  18- دو لنگه: دو لته ای ، دو قسمتی. 19- شمایل سنتی: شکل قدیمی. 20 –اتاق دو دری: اتاق نشیمن کوچک. 21- آبریزگاه: دستشویی ، توالت. 22- حیاط خلوت: حیاط پشتی. 23- کریاس: (هشتی)، فضای سرپوشیده‌ای پس از در ورودی برای درنگ و منتظر ماندن میهمان  ساخته شده است. 24- سینه : سطح خارجی نمایان دیوار و جرز. 25 – شمسه : طرحی مدور و خورشید مانند در مرکز یا بالای اتاق. 26- پلکان الحاقی: پلکانی که در دوره های بعدی به ارکان اصلی خانه اضافه شده است. 27 – ازاره: پوششی که از پائین تا فاصله ی 50 / 1 متری دیوار را می پوشاند. 28– تاقچه: فرو رفتگی داخل دیوار که برای زیبایی بیشتر اتاق و قرار دادن اشیای مختلف در آن تعبیه شده است. 29 – بالاتاقچه: تاقچه بالایی.  30 – سبک قاجاری: روش قاجاری (نوعی از شیوه ی معماری با نام اصفهانی که تا اواخر دوره ی قاجار متداول بود). 31 – پاگرد: فضایی در بین پله ها که برای چرخش یا  توقف موقت استفاده می گردد. 32 – میان‌سرا: حیاط مرکزی. 33 – درب و پنجره: به درب چوبی که در ساختن آن از شیشه نیز استفاده کرده باشد. 34 – شومینه: همان بخاری دیواری. 35 – مطبخ: محل پخت غذا ( آشپزخانه ). 36 – ارسی: پنجره‌های بالا رو با تزئینات زیبای گره چینی که اغلب از طرف طولی یک طرف تالار را می پوشاند. 37 – بالا رو: پنجره های کشویی  و بالا رونده ی ارسی را گویند. 38 – کفش کن: فضایی نیمه باز که قبل از در ورودی تالار یا اتاق ها قرار گرفته و آنها را به فضای باز مرتبط می سازد این فضا مکانی برای گذاردن کفش بوده است. 39 – اتاق سه دری : همان اتاق نشیمن. 40 – تیغه : نوعی از چینش که آجرها از ارتفاع در کنار یکدیگر قرار می گیرند. 41 - اتاق پستو : اتاق پشتی ، مکانی با فضای بسته. 42 – تاق مرکزی: سقف منحنی  میانی. 43 – نیم تاق:  نیمی از یک سقف منحنی که جهت پوشش فوقانی و جلوگیری از رانش و استحکام بخشی به تاق مرکزی در طرفین آن قرار  می گیرند. 44 – جناغی: تیزه دار.  45 – تاج: قسمت فوقانی و لبه دار که بر بالای بعضی از اجزاء ساختمانی مانند بخاری یا طاقچه قرار می گیرد. 46 – تالار : اتاق بزرگ ارسی دار که غالبا ً یک ضلع طولی آن به طرف حیاط می باشد. 47 – شاه نشین : تو رفتگی جبهه ی طولی  تالار که برای نشستن میهمانان و بزرگان می باشد. 48 – شکم دریده : فضایی با قاعده ای  صلیبی شکل که ازترکیب  دوقسمت متقاطع تشکیل می یابد. 49 –سقفی : پوشش فوقانی فضاهای گوناگون که به صورت صاف و تخت شکل می گیرد. 50 –اندود :  لایه ای که برای پوشاندن سطح زیرین استفاده می گردد. 51 – شباک: روزن مشبک سنگی یا گچی. 52 – صفه: سکویی وسیع در جلوی یک جبهه از بنا و مشرف بر فضای باز گاه به معنای ایوان نیز به کار می رود. 53 – بالاتاقچه‌های دو بخشی: عنصری که اغلب در بالای ورودی ها شکل می گیرد که از یک سمت به فضاهای داخلی و از رف دیگر به محوطه ی بیرونراه می یابد. 54 – تاق خیمه ای: نوعی تاق که شبیه خیمه است. 55 – هلالی : قوسی بدون تیزه. 56 – گنجه : دولابچه ای که اغلب در بین دو پوش سقف ها شکل می گیرد. 57 – شمسه: طرحی مدور و خورشید مانند در مرکز یا رأس تاق. 58 – جار : ترکیبی از جراغ های آویخته. 59 – اسلیمی و ختایی: تزئیناتی  که به شکل گل و بوته و بندهای  مارپیچی شکل برای زیبایی جرزها و دیوارها روی آنها نقاشی می کنند. 60 – معرق: نوعی تزئین که از کنار هم قرار دادن قطعات یک یا چند نوع ماده به شکل ها و رنگ های مختلف مطابق طرحی معین پدید می آید. 61 – ریسه: نقوش تزیینی به هم پیوسته  ی طو مار مانند. 62 – سلسله: نقوشی که به صورت تکرار شونده اغلب در کنار حاشیه های تزیینیی می نشیند. 63 – دالبر: نقش دالبر (ترکیبی از نیم دایره های متوالی ). 64 – سنگ گندم گون:  سنگ تزیینی زرد رنگ. 65 – قرنیز : سنگ هایی کخه برای پوشش قسمت تحتانی دیوارها و جرزها به هم نصب می کنند. 66 – اشعار: باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است. برای ادامه این اشعار رجوع شود به کتاب ترکیب بند محتشم کاشانی، بازنویسی غلامحسین امیرخانی، از انتشارات انجمن خوش‌نویسان ایران با همکاری وزارت ارشاد اسلامی، چاپخانه گلبرگ، سال چهارم، 1376 -  67– لوحه: صفحه ای از سنگ یا کاشی و ... که بر آن نوشته باشند. 68– پیشانی: قسمت فوقانی دیوارها و جرزها که زیر رخ بام قرارمی گیرد. 69– تصاویر باستانی : نقوش مربوط به پیش از اسلام. 70– فرشته نگهبان: این تصویر که از دوران باستان بر جای مانده نشان دهنده  نگاهبانی الهه باروری از سرسبزی و زایش زمین، جوش و خروش رودها و منشأ هر خیر و برکتی دیگری است. 71– شیر و خورشید : این تصویر که از نمادهای نجومی دوران باستان بوده است در دوره‌های مختلف تاریخی به گونه‌های مختلف مورد استفاده قرار می گرفته و هر کدام از این نشانه ها معنا و مفهومی دارد به طوری که خورشید نشانی از خالق هستی و قدرت مافوق طبیعی و عامل انرژی که پیوند بین خدا و انسان ها را برقرار می نماید و شیر نیز به عنوان نشان چیرگی گرما بر سرما ، بهار بر زمستان ، زندگی بر مرگ و ... بوده است این دو نشان خصوصاً در دوره سلجوقیان برای نقش پرچم و ضرب بروی سکه ها استفاده می‌شده است. 72– کنگره: برآمدگی های آجری، خشتی و سنگی بیرون آمده از رخ بام که جنبه ی تزئیناتی داشته و برای جلوگیری از ریزش آب گل آلود باران به دیواره‌های گچی به کار می رفته است. 73– رخ بام: انتهای فوقانی دیوار (لبه بام).