سندی به قلم استاد نفیسی

سندی نویافته به قلم استاد سعید نفیسی درباره تالار اشرف

تالار اشرف یکی از بناهای زیبای اصفهان است که با همه ویژگی‌های یگانه‌اش، نسبت به دیگر بناهای تاریخی این شهر کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. یکی از معدود گزارش‌ها در مورد تالار اشرف و بناهای پیرامونش، گزارش نویافته‌ای نوشته استاد سعید نفیسی است که در این فرصت، پس از مروری کوتاه بر زندگی‌نامه استاد نفیسی به معرفی آن می‌پردازم. سعید نفیسی، در 18 خرداد‌ماه 1274 خورشیدی در تهران دیده به گیتی گشود و پس از پایان دوره متوسطه تحصیلات خود را در سویس و فرانسه به پایان برد و در سال ۱۲۹۷ خورشیدی به ایران بازگشت. وی ابتدا در دبیرستان‌های تهران به تدریس زبان فرانسه پرداخت و سپس در وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه مشغول خدمت شد. او در کنار کار روزنامه نگاری که شیفته آن بود، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و به کار آموزش در مدارس علوم سیاسی،دارالفنون، مدرسه عالی تجارت و مدرسه صنعتی پرداخت. استاد نفیسی از سال 1313 به تدریس در دانشکده‌های حقوق و ادبیات دانشگاه تهران مشغول شد و سپس به عضویت فرهنگستان درآمد. سعید نفیسی که سال‌های آخر عمر را در پاریس زندگی می‌کرد، هنگامی که برای شرکت در نخستین کنگره ایران‌شناسان به تهران بازگشته بود در ۲۲ آبان ۱۳۴۵ خورشیدی درگذشت.

استاد سعید نفیسی به تاریخ و ادبیات ایران تسلط داشت و از این روی کتاب‌های ارزنده‌ای در تاریخ و ادبیات نوشت و به تصحیح متون پرداخت. وی مجموعه‌ای از آثار داستانی و ترجمه را نیز از خود به یادگار گذاشته است. یکی از جلوه‌های زندگی استاد سعید نفیسی که کمتر به آن پرداخته شده، گوشه‌هایی از تلاش‌های او به هنگام فعالیتش در وزارت داخله است. سعید نفیسی در کتاب خاطراتش که به کوشش «فرید قاسمی» از مجموعه کتاب‌های «مفاخر مطبوعات ایران» توسط انتشارات امیرکبیر، منتشر شده، از خاطرات خود به هنگام فعالیت در وزارت داخله با عنوان «معاون کابینه» (رئیس یا مدیر کل دفتر) یاد می‌کند. 

آنچه که در ادامه خواهید خواند، گزارش نویافته به قلم زیبای استاد سعید نفیسی است که در تاریخ 17 بهمن‌ماه 1313 خورشیدی در سه رویه با سربرگ وزارت داخله نوشته شده و زیر عنوان «راپرت آقای نفیسی» راجع به تالار طویله معروف به تالار اشرف به شماره 3619/103003 در آرشیو وزارت داخله (وزارت کشور) نگهداری می‌شود. این گزارش توصیفی دقیق از مجموعه تالار طویله به دست می‌دهد و دربرگیرنده نکاتی مهم درباره تالار طویله، تالار اشرف و تالار مروارید است:

        

      

        

                      متن سند در سه برگ به قلم استاد سعید نفیسی درباره تالار اشرف

"طالار طویله معروف به طالار اشرف از بناهایی است که شاه‌طهماسب پیش از آن که اصفهان پای‌تخت صفویه بشود، ساخته است. شاردن مسافر معروف فرانسوی از زمانِ آبادی این عمارت یعنی از زمان شاه عباس‌دوم و شاه‌سلیمان آنجا را دیده است و در سفرنامه‌های خود و در کتابی که در باب تاج‌گذاری شاه سلیمان نوشته، در وصف این تالار چنین می نویسد که در شمال قصر و در منتهای آن روبروی یکی از درهایی که به طرف مدخل عمده عمارات سلطنتی باز می‌شود بنای کهنه‌ای به شکل مربع واقع شده که هر ضلع آن بیست ذراع مسافت دارد و از بناهایی است که در قرن گذشته شاه‌طهماسب بنا کرد و از آنجا تا مدخل، خیابان ممتدی با درختان چنار بلند و کهن ساخته‌اند و در طول خیابان وسطی مقابل طالار از دو طرف، دو ردیف آخور از سنگ و گچ بسته اند و در میان هر آخور ده یا دوازده ذراع فاصله است. در موقع جشن‌ها و پذیرایی سفرا بهترین اسب‌های سلطنتی را برون می‌آورند و زین و یراق‌های طلا و جواهرنشان به آنها می‌زنند و زین‌ها را از پارچه‌های جواهرنشان می‌‌پوشانند و معمولا عده آنها از دوازده تا پانزده بیش نیست ولی در اعیاد و جشن‌ها و هنگام پذیرایی سفرا و میهمانان محترم بر عده اسب‌ها می‌افزایند و مدعوین را از میان آنها می‌گذرانند و آلات و اسباب طویله، مانند زنجیر و میخ و سطل و قشو و چکش و غیره را که از طلای خالص ساخته اند، پهلوی هر اسب جا‌می‌دهند.

این طالار طویله صد و چهار پا طول دارد و بیست و شش پا عرض و بیست و پنج پا ارتفاع و آن ‌را تماما از چوب ساخته‌اند و بام آن مسطح است و طاق آن را به خاتم‌کاری مزین کرده‌اند و روی ستون‌های چوبی قرار گرفته که منقّش و مذهّب است و به سه طالار تقسیم می‌شود که از یکدیگر به وسیله طارمی چوبی جدا می‌شود. طالار وسط مرتفع است و نُه پا از زمین ارتفاع دارد و آن دو طالار دیگر هر یک سه پا طول دارند. آن دو طالار دو طرف هریک شی و شش ذراع طول و شانزده ذراع عرض دارد و در اطراف آنها پنجره‌هایی از بلور ونیزی رنگارنگ هست و دیوارهای اطاق‌ها و طالار نیز طلاکاری است و ورقه طلای آن به قدری ضخیم است که امروز که بیش از صد سال از ساختمان آن می‌گذرد، هیچ جای آن نریخته و سقف را نیز از چوب و قاب منبت ساخته‌اند و بته تذهیب کرده‌اند.

از این قرار طالار وسط از هر طرف باز است ولی از برون پرده‌‌هایی به ارتفاع بام آویخته‌اند و این پرده‌ها از پارچه لطیف سرخی دوخته شده و آستر آن‌ها به رنگ‌های مختلف روشن از چیت است و نوارهای اطراف و طناب‌های آن به‌کلی ابریشمی است و این پرده‌ها فقط تا ارتفاع هشت پا از زمین آویخته شده تا نظر را به ‌کلی مانع شود و از طرف که آفتابی بتابد پرده را با طناب به درختان باغ می‌بندند تا مانع تابیدن آفتاب شود و در میان طالار بزرگ حوض بزرگی از مرمر ساخته‌اند که فواره‌هایی چند در وسط دارد و همیشه آب از آن جاری است. مجموعه این بنا را طالار طویله می‌نامند و وجه تسمیه آن از همین‌جاست که در مواقع جشن، اسب‌های سلطنتی را برای نمایش جلوی آن به آخورها می‌بندند و شاه سلیمان در این طالار تاج‌کذاری کرد.

حاج محمد مهدی ارباب اصفهانی در کتاب «نصف جهان»‌ که در تاریخ اصفهان نوشته در وصف بنا چنین می‌نویسد: از جمله بناهای دولتی، عمارت طالار طویله است. طالار آن چندان تعریفی ندارد چون که آنجا محل بستن اسبان خاصه بوده و پادشاه برای دیدن و نظاره اسبان بدانجا می‌آمده و قدری می‌نشسته است؛ لهذا چندان اهتمامی در وضع بنا و اساس عالی ننموده است، اما حرم‌خانه جنب آن مایل به مشرق معروف به اطاق مروارید ساخته شده، تمام آن تذهیب و زرنشان که مثل آن کمتر نشان داده اند و کمال تعریف را دارد و نیز عقب این طالار عمارت دیگر است که آن را عمارت اشرف می‌گویند و ظاهرا اشرف افغان در آن می نشسته، آنجا نیز کمال امتیاز دارد.

از این معلوم می‌شود که طالار طویله معروف به طالار اشرف از قدیم‌ترین بناهای صفویه در اصفهان است زیرا پیش از آن که صفویه اصفهان را پای‌تخت کنند و شاه عباس اول بدانجا برود، شاه‌طهماسب در این محل باغی ساخته بود به اسم نقش جهان و این بنا را در همان زمان در آن ترتیب داده بود و شاه عباس اطراف آن را تا ] محله[  عباس آباد در کنار زاینده رود توسعه داد و باغ‌ها و عمارات سلطنتی متعدد ساخت که چهل‌ستون و هشت‌ بهشت و غیره در آن بود و میدان شاه را در شمال آن ترتیب داد و آن را به مناسبت همین باغ، میدان نقش جهان نامیدند و خیابان چهارباغ در مغرب تمام این محوطه که عمارات و باغ‌‌های سلطنتی بود قرار گرفته بود و این عمارت معروف به طالار طویله و عمارت عالی قاپو سمت شمال این محوطه قرار گرفته بود. پس از انقراض صفویه اشرف افغان در زمانی که در اصفهان سلطنت می کرد درین قسمت از عمارات سلطنتی منزل داشت و به همین جهت این قسمت به عمارت اشرف معروف شد و این طالار بزرگ یا حوضخانه که در وسط عمارت واقع شده  بود، به همان مناسبت به تالار اشرفر معروف گشت. 17/بهمن‌ماه / 1313 - سعید نفیسی"  

- پژوهشی دیگر درباره تالار اشرف: تالار اشرف، پیوندگاه جلوه‌های زیبای زمین و آسمان 

- نمونه دیگری از خط استاد سعید نفیسی در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران